Orð og tunga - 01.06.2001, Page 54

44
Orð og tunga
Eiríkur Rögnvaldsson skrifað m. a. um tengingamar enda (1987) og nema (1992) og
Jón Hilmar Jónsson hefur nýlega ritað um orðið bráðutn (2000).
Atviksorðið undireins er eitt þessara orða „sem við tölum með “ og veitum því
jafnaðarlega ekki frekari athygli. Það er algengt í ræðu og riti og kemur fram í hverri
þeirri tíðnikönnun sem gerð er á íslenskum textum.2 En ef nánar er að gáð vekur þetta
litla yfirlætislausa orð nokkrar spumingar. Fyrst er rétt að gefa því gaum að það hefur
yfirbragð samsetts orðs, er saman sett úr tveimur orðliðum, forsetningunni (forliðnum)
undirog töluorðinu(eða fomafninu?) einn í eignarfalli, eins. Samband orðliðannavekur
strax athygli. Forsetningin undir stýrir einungis þolfalli og þágufalli og er því erfitt að
skýra orðið sem samvaxið orðasamband úr setningafræðilegu sambandi tveggja orða
nema um brottfall þriðja liðar væri að ræða. En hver sá liður hefur getað verið liggur
ekki í augum uppi.
Orðið undir (fs. eða ao.) er algengt sem fyrri (eða fyrsti) liður samsetts orðs eða öllu
heldur forliður forskeytts orðs. Það tekur einkum þátt í my ndun nýrra nafnorða og sagna,
svo og lýsingarorða en ekki atviksorða nema leidd séu af lýsingarorðum: undiralda,
undirboð, undirbúningur, undirdjúp, undirfatnaður, undirforingi; undirbjóða, undir-
búa, undirbyggja; undirdánugur, undirfurðulegur, undirförull; undirfurðulega.
Orðið undireins er ekki að finna í orðabókum yfir fommálið, hvorki í orðabókum
um óbundið mál né skáldamál. Fyrsti höfundurinn, sem fjallar um það í orðabók, er
Jón Þorkelsson rektor. í öðm bindi súpplementanna tilgreinir hann í orðsgrein um
forsetninguna undir orðasambandið undir eins og greinir sem atviksorð (adv.) (Jón
Thorkelsson 1879-1885:543). Hann þýðir orðasambandið á dönsku ‘paa én Gang, til
samme Tid’ og tekur dæmi úr prentaðri bók frá lokum 16. aldar: Þú kant ekki u[ndir]
e[ins] að drekka kaleik dróttins og djöfulsins. Fleiri dæmi tínir höfundur til frá svipuðum
tíma, einnig úr þýddum bókum. Enn fremur hefur hann í sömu orðsgrein orðasambandið
undir eins og sem hann þýðir með orðunum ‘til samme Tid som, samtidig med’ og
tilgreinir dæmi frá fyrra helmingi 17. aldar: Fúsi lögmaðr sigldi u[ndir] e[ins] og
byskup Ögmundr (Jón Thorkelsson 1879-1885:543).
Nánari athugun á orðabókum, prentuðum textum og mæltu máli leiðir í ljós að í
orðinu undireins felast þrjár merkingar: 1. ‘sammála’; 2. ‘samtímis’; 3. ‘strax, þegar í
stað’. Tvær fyrstu merkingamar koma þegar fyrir í fomu máli og hin síðari þeirra tíðkast
alla tíð síðan fram á okkar daga en er nú víkjandi ef svo má segja. Þriðja merkingin
kemur ekki upp fyrr en í síðari alda máli og er næstum ráðandi nú.
1.1
Hér á eftir verður leitast við að gera grein fyrir ferli þessa orðs í íslensku, notkun
þess og merkingu og vikið að uppmna þess. Efniviður þessarar athugunar er seðlasafn
2Reyndar kemur orðið ekki fyrir í könnun Arsæls Sigurðssonar (1940). Hugsanlega kynni það að leynast
í textum Ársæls þar sem algengt var að rita orðið í tvennu lagi, undir eins, og bæði orðin koma fyrir í
könnuninni hvort á sínum stað eftir tíðni. Hins vegar tekur Arsæll það fram að samtengingar og nokkur
föst orðasambönd hafi verið talin sem ein orðmynd, sbr. svo að, einu sinni, sums staðar sem koma fram í
orðalistunum á þennan hátt. f könnun Baldurs Jónssonar (1978) kemur orðið fyrir, reyndar ritað í tveimur
orðum, undireins. Orðið kemureinnig fyrir í könnun Jörgens Pinds o. fl. (1991).