Orð og tunga - 01.06.2001, Page 55

Gunnlaugur Ingólfsson: Undireins
45
Orðabókar Háskólans, bæði safn hennar úr prentuðum ritum og mæltu máli. Einnig
hefur verið stuðst við tiltækar prentaðar orðabækur. Þessi efniviður hrekkur þó ekki til.
Enda þótt orðið undireins komi ekki fyrir í orðabókum yfir fornmálið er það samt sem
áður að finna í fomum textum, a. m. k. allt frá 15. öld. Veturliði Óskarsson hefur fundið
það í nokkmm fornbréfum og tekur það upp í prófritgerð sína um tökuorð í íslenskum
fornbréfum frá 15. öld. Hann nefnir þar hina miðlágþýsku fyrirmynd orðsins, under
e(i)nes, under eniges, og vekur jafnframt athygli á því að orðið hefur ekki verið tekið
upp í fornmálsorðabækur til þessa.3
Elstu dæmi um orðið koma fyrir í fornbréfum frá því upp úr miðri 15. öld. Þá
þegar verður þess vart að það er notað í tveimur merkingum. Annars vegar merkir
orðasambandið undir eins ‘sammála’ en hins vegar merkir það ‘samtímis’ eins og lesa
má út úr eftirfarandi dæmum:
(1) ‘sammála’4
(1) vard biskup olaf vnder eins oc sumarlide bonde vm kirkiureikning
(DIV(1461> 1510) 315.1)
(ii) ec hefe ordit under eins med þostein hakonarson um þær akiærur sem
ec hafde til hans ath tala (DIVII (1492) 140.29)
(iii) greindur þorkell... hefdi haft alla skulld vid greindann jon ok beiddi
mig sia suo til ath þeir mætti vnnder eins verda vm þau ord sem huor hafdi
vid annann talatt (DIVII (1499)418.13)
(2) ‘samtímis’
(i) til sanninda hier vm settvm vær uort innsigle fyrir þetta samþyctarbref
vnder eins med adrgreindv domsbrefe (DIV (1475)797.7-8)
(ii) ok þesj feinginn friheit er einn tacsetning vnder eins med skriptagong-
unne (DIVI (1487)592.10)
(iii) skipvm ver huerium profasti þeim sem þetta vort bref blifur hia med
þat sitzta ad hann færi oss þat aptur... j laugardal tueim nottvm fyrir peturs-
messo oc pals vnder eins med fyrmefndu manntali (DIVII (1497) 335.17)
Þessi dæmi sýna að orðið er komið fram í heimildum þegar á síðari hluta 15. aldar.
Elsta dæmið, frá 1461, er reyndar í afriti frá 1510 en önnur dæmi eru úr frumbréfum,
hið elsta frá 1475.
2
Orðið undireins kemur þegar fyrir í elstu prentbókum íslenskum. Þar er þá fyrst að geta
Nýja testamentisins í þýðingu Odds Gottskálkssonar (1540). Þar kemur orðið fyrir á
3Veturliði hefur verið svo vinsamlegur að ljá mér þessi dæmi úr ritgerð sinni sem er óútgefin meistara-
prófsritgerð við Hafnarháskóla(1992).
4Hér á undan var sagt að orðið undireins komi ekki fyrir í fommálsorðabókum. En rétt er að geta þess að
orðið eins kemur fyrir í merkingunni ‘sammála’ í fomu máli: kváðu nauðsyn á vera, at þeir sættist ok væri
allir eins [...], ok mundi fátt við þeim standa. (Fritzner 1886:311).