Orð og tunga - 01.06.2001, Page 101

Kristín Bjarnadóttir: Um sagnlýsinguna í 3. útgáfu íslenskrar orðabókar
91
Sams konar tilhneiging veldur því að germynd sagna er höfð sem aðaluppflettimynd
jafnvel þótt hún sé mjög fátíð, t.d. í sögninni drattast sem sett er upp í germynd í ÍO
1983 þótt fyrra dæmið sýni miðmyndina sem er almenn:
dratta, -aði S dragnast, rölta, kjaga: hann œtlaði
aldrei að drattast úr sporunum a: koma sér af stað,
dratta(st) heim.
Framsetning af þessu tagi er ekki vel til þess fallin að vísa notandanum veginn í
málnotkun en þjónar stundum þeim tilgangi að sameina efni undir eina uppflettimynd
og stytta með því textann. Dæmi um þetta er uppflettimyndin uppvaxa sem er fletta í
ÍO 1983 og reyndar einnig í Blöndalsorðabók. Engin dæmi finnast um aðrar myndir en
lýsingarhættina uppvaxandi og uppvaxinn í ritmálssafni Orðabókarinnar.6
2.1.3 Skýringar og dæmi
Enn ein leiðin til þess að takmarka umfang orðabóka er að hafa skýringar eins knappt
orðaðar og framast er unnt og takmarka notkun dæma eins og kostur er, bæði að lengd
og fjölda. Hér verður ekki fjölyrt um knappar skýringar í ÍO 1983 enda er notendum
bókarinnar vel kunnugt um þær.7 Þá er dæmum í bókinni þröngt skorinn stakkur og
gildir þá einu þótt upplýsingar um fallstjórn og setningarstöðu sagna séu ekki settar
fram með öðrum hætti. Bæði dæmaskorturinn og knappar skýringar geta komið sér
illa fyrir notendur, eins og sjá má í sögnunum aftra og hindra. Skýringin við aftra er
samheitið hindra en hvergi kemur fram að fallstjóm sagnanna er ekki sú sama:
aftra, -aði S hindra; f a. sér að e-u hika við e-ð.
hindra, -aði S 1 koma í veg fyrir, tálma; tefja,
slóra. 2 f hika, fresta. 3 LH ÞT hindruð kona o: ófrísk.
Þama hefði þurft að koma fram að hindra stýrir þolfalli (hindra e-ð) en aftra þágufalli
(aftra e-u) og eðlilegt væri líka að sýna algengustu forsetningarliði sem fylgja sögnunum
(hindra e-n í e-u og aftra e-m frá e-u).
2.1.4 Kunnátta notandans
Orðabækur eru yfirleitt lagaðar að ákveðnum markhópi og öllum umfrömum upplýs-
ingum er sleppt. Notandanum er þannig ætlað að fylla inn í þann ramma sem orðabókin
setur með eigin kunnáttu. Þetta kemur m.a. fram í því að notandanum virðist oft vera
ætlað að þekkja setningargerðina sem sagnir eru notaðar í, sbr. sagnirnar aftra og hindra
hér að ofan. Þetta á líka við um ópersónulegar sagnir, eins og sögnin fatra er dæmi um.
Þessi sögn er nægilega torkennileg til reyna á þolrifin í öllum notendum:
fatra, -aði S ÓP fata, skjátlast; MM fatrast fara í
flækju; tefjast, fara í handaskolum.
6Tvö dæmi eru undir uppflettiorðinu uppvaxa í ritmálssafni, bæði í lýsingarhætti. Lýsingarhættimir em
þar einnig sjálfstæð flettiorð.
7Sjá t.d. gagnrýni Jóns Hilmars Jónssonarí fslensku máli 7 (1985).