Orð og tunga - 01.06.2009, Side 29

Ásta Svavarsdóttir og Veturliði Óskarsson: Annarleg sprek ...
19
sem skarar fram úr, einkum í listum eða íþróttum, og verður frægt
fyrir og mús um tölvutól; hin nýja viðbótarmerking orðanna er ætt-
uð frá ensku orðunum star 'stjarna' og mouse 'mús' sem áður höfðu
fengið þessa afleiddu merkingu. Slík orð eru ekki viðfangsefni þess-
arar greinar heldur einungis bein tökuorð — orð sem að formi ekki
síður en merkingu eiga sér erlendar rætur. Orð af því tagi geta líka
leynt á sér, t.d. orðin flís (um efni) og blók (um lítilsigldan eða lágt-
settan mann). Þótt hvorugt þeirra hljómi framandlega og form þeirra
og útlit beri það ekki með sér eiga þau rætur að rekja til ensku orð-
anna fleece og bloke og eru bæði tiltölulega ung tökuorð. Önnur orð
af erlendum uppruna hafa framandlegri blæ og sum hafa ekki fylli-
lega aðlagast íslensku málkerfi þrátt fyrir langan aldur. Þannig er t.d.
um tökuorðin barón (13. öld) og ske (14. öld) sem ekki fylgja að öllu
leyti reglum tungumálsins; hið fyrra hefur -ó- í áhersluleysi sem ekki
er samkvæmt íslenskum hljóðskipunarreglum, hið síðara endar á -e,
og samræmist því hvorki almennum reglum um hljóðskipun né um
nafnháttarmynd sagna.
Jakob Benediktsson (1987:132-136 og 201-204) hefur fjallað um
uppruna tveggja íslenskra orða og leiðir rök að því að þau séu bæði
sprottin af hendingu í hjarðljóðum Vergils: Rusticus es, Corydon 'Þú
ert sveitadurgur, Corydon'. Þetta eru orðin rusti sem í nútímamáls-
orðabók er m.a. skýrt með orðunum 'durtur' og 'dóni' (íslensk orðabók
2002) og dóni sem í upphafi var notað um ómenntaðan eða óheflað-
an og durgslegan mann en hefur síðar fengið merkinguna 'ókurteis
maður'. Hvorugt þessara orða getur talist sérstaklega framandlegt og
fáa málnotendur myndi væntanlega gruna að þau séu ættuð úr öðru
máli enda saga þeirra í málinu orðin býsna löng. Jakob telur að þau
eigi uppruna sinn í máli latínuskólapilta og að þau séu a.m.k. frá því
á 17. öld. Þessi tvö orð, uppruni þeirra og þróun eru um margt dæmi-
gerð fyrir tökuorð í íslensku. Þau eru upprunnin í óformlegu talmáli
hóps sem hefur þokkalegt vald á veitimálinu og meðlimir hans eru
líklegir til að henda á lofti orð úr því innan hópsins, m.a. til að marka
honum ákveðna sérstöðu — þessu má líkja við slanguryrði nútímans
sem gegna svipuðu hlutverki (sbr. Mörður Arnason o.fl. 1982:vii—viii)
þótt slík orð séu alls ekki öll af erlendum uppruna. Ur máli skóla-
pilta hafa orðin síðan breiðst út og aðlagast íslenskum framburði og ís-
lensku beygingakerfi, m.a. með aðferðum sem tíðkast við orðmyndun
í íslensku. Þannig minnir ferlið Corydon > dóni óneitanlega á myndun