Orð og tunga - 01.06.2009, Side 65

Orð og tunga - 01.06.2009, Side 65
Guðrún Kvaran: Enginn lifir orðalaust 55 bókar Háskólans en samt hluti orðaforðans á ákveðnu tímaskeiði. Jón virðist t.d. hafa búið til allmörg gerandnafnorð eins og færari (vect- or), hnuplari (milvus), krenkjari (vitiator), skemmari (vitiator), sníkjari (parasitaster), eikaplantari (arborator), vatnsberari (utrarius) og verkn- aðarnafnorð eins og birking (decorticatio), bræðing (fusio), fleyging (missus), burtsending (amandatio), afstigning (excensio) og æruveiting (cultura) (Jón Árnason 1994:xx-xxi). Enginn vafi er á því að Jón hafði með orðabók sinni áhrif á nemendur í prestnámi þótt mörg nýyrðanna beri keim af stíl samtíðarinnar. 5 Frá hreintungustefnu til nútímans Þegar líða tók á 18. öldina höfðu íslenskir menntamenn vaxandi áhyggjur af erlendum áhrifum á orðaforðann. I anda fræðslustefnunn- ar var unnið markvisst að því að búa til íslensk orð yfir ný hugtök á sviðum sem lítið eða ekkert hafði verið skrifað um áður. Aðstandend- ur Lærdómslistafélagsins höfðu þar veruleg áhrif en í stofnskrá félags- ins frá 1779 var kveðið á um að félagið skyldi leitast við að hreinsa tunguna af útlendum orðum og talsháttum. í ritum þess mátti ekki nota erlend orð nema þau væru orðin gömul í málinu. I stað þess átti að finna orð úr fornu máli eða búa til ný. Þekkt orð úr ritunum eru botnflatarvídd, bókstafareikningur, brjóskfiskur, einbeinn, farfugl, fellibylur, gróðurlnís, hvirfilpunktur, lóðréttur, steinolía og þvermælir. Mörg þessara orða eru tökuþýðingar eins og lóðréttur eftir dönsku lodret og steinolía eftir dönsku stenolie sem aftur tók orðið að láni úr þýsku Steinöl. Það var þó ekki fyrr en með rómantísku stefnunni á 19. öld að almennur skilningur vaknaði á málstefnu Lærdómslistafélagsins. Þar koma ýmsir við sögu sem lögðu fram drjúgan skerf til nýmyndun- ar orða eins og kennarar Bessastaðaskóla og Fjölnismenn. Skrifaðar voru greinar og bækur voru þýddar til þess að kynna Islendingum margvísleg fræði og tæknilegar nýjungar en örlög nýju orðanna réðust af þeirri útbreiðslu sem greinarnar eða bækurnar fengu. Oft er vitn- að til þýðingar Jónasar Hallgrímssonar á Stjörnufræði þýska stjörnu- fræðingsins Ursins en Jónas lagði þar til fjölmörg orð sem enn eru lifandi í málinu og hluti daglegs orðaforða. Svo oft hefur verið fjall- að um þau að þeim verður sleppt hér en aðeins nefnd fáein sem ekki náðu fótfestu. Þau eru augnagler fyrir 'okularglas', búrökkur fyrir 'det borgerlige tusmorke', eldgler fyrir 'brændglas', breiðhorn (> 90°), mjó-
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144
Side 145
Side 146
Side 147
Side 148
Side 149
Side 150
Side 151
Side 152
Side 153
Side 154
Side 155
Side 156
Side 157
Side 158
Side 159
Side 160
Side 161
Side 162
Side 163
Side 164
Side 165
Side 166
Side 167
Side 168
Side 169
Side 170
Side 171
Side 172
Side 173
Side 174
Side 175
Side 176
Side 177
Side 178
Side 179
Side 180
Side 181
Side 182
Side 183
Side 184
Side 185
Side 186
Side 187
Side 188

x

Orð og tunga

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.