Orð og tunga - 01.06.2009, Page 65

Orð og tunga - 01.06.2009, Page 65
Guðrún Kvaran: Enginn lifir orðalaust 55 bókar Háskólans en samt hluti orðaforðans á ákveðnu tímaskeiði. Jón virðist t.d. hafa búið til allmörg gerandnafnorð eins og færari (vect- or), hnuplari (milvus), krenkjari (vitiator), skemmari (vitiator), sníkjari (parasitaster), eikaplantari (arborator), vatnsberari (utrarius) og verkn- aðarnafnorð eins og birking (decorticatio), bræðing (fusio), fleyging (missus), burtsending (amandatio), afstigning (excensio) og æruveiting (cultura) (Jón Árnason 1994:xx-xxi). Enginn vafi er á því að Jón hafði með orðabók sinni áhrif á nemendur í prestnámi þótt mörg nýyrðanna beri keim af stíl samtíðarinnar. 5 Frá hreintungustefnu til nútímans Þegar líða tók á 18. öldina höfðu íslenskir menntamenn vaxandi áhyggjur af erlendum áhrifum á orðaforðann. I anda fræðslustefnunn- ar var unnið markvisst að því að búa til íslensk orð yfir ný hugtök á sviðum sem lítið eða ekkert hafði verið skrifað um áður. Aðstandend- ur Lærdómslistafélagsins höfðu þar veruleg áhrif en í stofnskrá félags- ins frá 1779 var kveðið á um að félagið skyldi leitast við að hreinsa tunguna af útlendum orðum og talsháttum. í ritum þess mátti ekki nota erlend orð nema þau væru orðin gömul í málinu. I stað þess átti að finna orð úr fornu máli eða búa til ný. Þekkt orð úr ritunum eru botnflatarvídd, bókstafareikningur, brjóskfiskur, einbeinn, farfugl, fellibylur, gróðurlnís, hvirfilpunktur, lóðréttur, steinolía og þvermælir. Mörg þessara orða eru tökuþýðingar eins og lóðréttur eftir dönsku lodret og steinolía eftir dönsku stenolie sem aftur tók orðið að láni úr þýsku Steinöl. Það var þó ekki fyrr en með rómantísku stefnunni á 19. öld að almennur skilningur vaknaði á málstefnu Lærdómslistafélagsins. Þar koma ýmsir við sögu sem lögðu fram drjúgan skerf til nýmyndun- ar orða eins og kennarar Bessastaðaskóla og Fjölnismenn. Skrifaðar voru greinar og bækur voru þýddar til þess að kynna Islendingum margvísleg fræði og tæknilegar nýjungar en örlög nýju orðanna réðust af þeirri útbreiðslu sem greinarnar eða bækurnar fengu. Oft er vitn- að til þýðingar Jónasar Hallgrímssonar á Stjörnufræði þýska stjörnu- fræðingsins Ursins en Jónas lagði þar til fjölmörg orð sem enn eru lifandi í málinu og hluti daglegs orðaforða. Svo oft hefur verið fjall- að um þau að þeim verður sleppt hér en aðeins nefnd fáein sem ekki náðu fótfestu. Þau eru augnagler fyrir 'okularglas', búrökkur fyrir 'det borgerlige tusmorke', eldgler fyrir 'brændglas', breiðhorn (> 90°), mjó-
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188

x

Orð og tunga

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.