Orð og tunga - 01.06.2009, Síða 96

86
Orð og tunga
það athæfi að hanga aftan í bílum í snjó og láta þá draga sig. Þetta orð
er eftirmynd ensku sagnarinnar to take, en merkingin (ekki síður en
formið) lagar sig að hinum nýju aðstæðum.
Margt er á huldu um gerð orðasafnsins og skipulag og tengsl þess
við aðra hluta málkerfisins (setningagerð, hljóðgerð, merkingargerð).
Ef spurt væri t.d. hvernig orðunum er raðað upp þannig að grípa megi
til þeirra þegar á þarf að halda, virðist harla lítil ástæða til að ætla að
þau séu geymd í stafrófsröð, eins og algengt er um prentaðar orða-
bækur. Kannski er það líklegri tilgáta að orðakerfi okkar taki form sem
einhvers konar tesárus eða orðtengslanet.
Og það virðist a.m.k. ljóst að merking einstakra orða tekur mið
af merkingu annarra orða í þessu neti eða kerfi merkingartengsla.
Merking einstakra litarorða ræðst t.d. af því hvaða önnur orð eru til.
Og þegar nýtt orð kemur í orðaforðann hefur það áhrif á þetta kerfi.
Þannig má gera ráð fyrir að með tilkomu orða eins og appelsínugult
(elsta dæmi í ritmálssafni Orðabókarinnar er frá 7. tug 20. aldar), sem
er einhvers konar nýmyndun í anda alþjóðaorðsins orange hafi orð-
ið breyting á merkingu orðanna guhir og rauður. Áður en þetta orð
kom til var lengi vel notað orðið rauðgulur, en um það er fjöldi dæma
í ritmálssafninu frá fyrri öldum. Það er álitamál hvort líta beri svo
á sem liturinn rauðgulur hafi á þeim tíma verið „sérstakur litur" í
merkingarkerfinu eða eins konar blanda af rauðum og gulum. Það
er spurning að hve miklu leyti hefur orðið til „nýr litur" í íslensku
merkingarkerfi þegar orð eins órans eða appelsínugult komu inn í mál-
ið.
Svo tekið sé annað dæmi um áhrif tökuorðs á merkingarkerfið, þá
virðist merking orðsins agressífur [aikresiwr] (eða aggressífur [ak:res-
ivyr]), eins og það er oft notað, ekki vera sú sama og íslenska orðs-
ins árásargjarn, sem til greina kæmi að nota í stað hins (að margra
mati) óæskilega tökuorðs. í íslenskri orðabók (2007) er orðið agressív-
ur (merkt með tveimur spurningarmerkjum) útskýrt með orðunum
'áreitinn, frekur, ruddalegur'. Árásargjarn er hins vegar sá sem hef-
ur tilhneigingu til að ráðast á menn með líkamlegu ofbeldi og 'láta
hendur skipta', eins og það er orðað í skýringu íslenskrar orðabókar.
Staðreyndin er þá, sé borið saman við ensku, að merking enska orðs-
ins aggressive, sem tekur til líkamlegs ofbeldis ekki síður en tilfinninga
eða andlegra þátta, flyst ekki óbreytt. Með öðrum orðum, þegar orðið
kemur inn í íslensku, þá lagar það sig að merkingarkerfi tökumálsins