Orð og tunga - 01.06.2009, Qupperneq 170

160
Orð og tunga
Við upphaf fyrsta tímabilsins, um 1907-1927, var þess minnst að
hundrað ár voru liðin frá fæðingu Jónasar Hallgrímssonar en í kjölfar
þess varð mikil vakning í málfarsefnum á íslandi. Ýmis stórmerk tíma-
mót urðu einnig um þetta leyti, svo sem heimastjórn 1904, Reykjavík
komst í símasamband við útlönd 1906, skólaskylda allra tíu til fjórt-
án ára barna var tekin upp 1907, Háskóli íslands stofnaður 1911 og
loks fögnuðu íslendingar fullveldi 1918. Þetta er athyglisverður tími
í sögu tungumálsins því að um þetta leyti er tungumálið að verða
að þjóðtungu sjálfstæðrar þjóðar. Samfara skólaskyldu og kerfisbund-
inni móðurmálskennslu vöknuðu óhjákvæmilega spurningar um hvaða
málviðmið skyldi nota. Hvers konar mál átti að kenna í skólunum?
Hvers konar mál átti að nota í hinum nýju stofnunum landsins, eins
og til dæmis háskólanum? Samskipti við útlönd jukust á þessum tíma
og fjölmargar tækninýjungar bárust til landsins, svo sem sími og raf-
magn sem áttu drjúgan þátt í að gjörbreyta lifnaðarháttum þjóðar-
innar. Þessar nýjungar kröfðust nýrra orða. Verkfræðingafélag íslands
setti á fót orðanefnd árið 1919 og starfaði hún til ársins 1927. Nefndin
naut stuðnings ýmissa samtaka og því fjallaði hún um orðaforða af
ýmsum sviðum. Nefndin birti meðal annars listann Orð lír viðskifta-
máli í Morgunblaðinu 1926 og íðorðasafn 1928.
Annað tímabilið í íslensku íðorðastarfi, að mati höfundar, er frá
1952 til 1965. Árið 1951 lagði menntamálaráðherra fram á Alþingi
frumvarp um Akademíu íslands sem hafa skyldi forystu um allt það
er varðaði rækt íslenskrar tungu. Frumvarpið náði ekki fram að ganga
en stórt skref var engu að síður stigið því að á fjárlögum ársins 1952
var í fyrsta sinn sérstök fjárveiting til íðorðastarfs og markar það upp-
haf annars tímabilsins. Orðabókarnefnd Háskólans hafði starfið með
höndum og gaf út fjögur bindi með nýyrðum á árunum 1953-56 (Ný-
yrði I—IV) og Tækniorðasafn árið 1959. íslensk málnefnd var stofnuð
1964 og árið 1966 tók nýr maður við formennsku en sá var jafnframt
forstöðumaður Orðabókar Háskólans. Síðan segir (bls. 25): „Med
dessa förándringar kan man sága att nástan allt terminologiarbete
upphörde i landet. Det terminologiska arbetet lág inte inom förestánd-
arens intresseomráde förutom att han dessutom var förestándare för
en annan inráttning." Umræddur formaður og forstöðumaður er ekki
nefndur á nafn hér en átt mun við Jakob Benediktsson og markar
upphaf formennsku hans endalok annars tímabilsins. Sú greining höf-
undar að lægð í íðorðastarfi á þessum tíma stafi af áhugaleysi for-