Orð og tunga - 01.06.2014, Side 28

16
Orð og tungn
Tegund umhverfis 1800-1850 1850-1875 1875-1900
Dæmigert S2 Dæmigert S3 Blandað umhverfi 6,2% (6/97) 5,9% (6/102) 33,3% (6/18) 7,4% (41/553) 11,8% (65/553) 16,9% (24/142) 14,1% (65/461) 7,6% (39/516) 19,5% (22/113)
Tafln 6. Hlutfall S3 af heildardæmafjölda eftir kjörumhverfi í skandinavísku megin-
landsmálunum.
Ekki hefur tekist að tengja notkun S3 við neina tiltekna félagslega
breytu, svo sem kyn, landfræðilega staðsetningu eða þjóðfélagshóp.
Þvert á móti fannst S3 í máli bæði karla og kvenna: prestfrúa, vinnu-
kvenna, vinnumanna, smiða, bænda og bændakvenna svo fátt eitt sé
nefnt. Þá fundust dæmi um S3-orðaröð hjá langflestum bréfriturum.
Undantekningar voru einkum bréfritarar sem höfðu fá dæmi um mál-
breytuna S2/S3 yfirleitt, sem bendir til þess að notkun S3 hafi verið
fremur útbreidd þó að tíðnin sé lægri en í blöðum og tímaritum.
5 Umræða um þátt málstöðlunar
Ef meta á áhrif málstöðlunar á málfar fólks er mikilvægt að glöggva
sig á hvenær meðvitund um tilbrigði í máli er orðin slík að líta megi
á málbreytuna sem breytingu ofan frá (sbr. kafla 3.1 hér á undan).
Athuganir á S3 benda til að í útgefnum textum dragi úr tíðni S3 á
19. öld og við það verður málnotkun í þeim líkari því sem gerist í
sendibréfum. Þegar nær dregur aldamótunum 1900, og ekki síst á 20.
öld, dregur enn frekar úr tíðninni og það er því á þessu skeiði sem
áhrif málstöðlunar koma helst til álita.
Hefð var fyrir að vísa til dönskulegrar eða óíslenskulegrar orða-
raðar á 19. öld líkt og það væri á allra vitorði í hverju hún fælist.
Þannig talar Baldvin Einarsson (1830:vi) til dæmis um málnotkun
hins tilbúna Seltirnings, Önundar, sem orðinn er vanur við „blendíng
í málinu", í tímaritinu Armann á Alþingi:
Tilgángurinn er sá, ad ef einhvorjir kynnu ad vera ordnir svo vanir
vid blendíng í málinu, ad þeir eigi audveldliga vissu hvort þad væri
islenzka eda danska sem þeir mæltu, þá skyldu þeir þó verda ad
sjá hvorsu hrakliga ljótt þad er ad aflaka [svo] málid med útlendum
ordum, og skræma þad med med [svo] útlendri ordarod (stilshætti)
sem á svo illa vid íslenzku.
Athygli vekur að Baldvin notar S3 í þessari málsgrein: að þeir eigi
auðveldlcga vissu. Því verður að teljast ólíklegt að orðalagið „útlendur