Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 4

Náttúrufræðingurinn
76
Magnús Á. Sigurgeirsson
Náttúrufræðingurinn 86 (3–4), bls. 76–90, 2016
Ritrýnd grein
Eldar í Öskjukerfi
fyrir um 11 þúsund árum
Sveina- og Randarhólagígaröðin á norðanverðum sprungusveim
Öskjukerfisins er talin lengsta gígaröð landsins, alls um 75 km. Um aldur
hennar og hraunsins frá henni, sem nefnt er Sveinahraun, hefur lengi ríkt
óvissa. Nýverið tókst með hjálp gjóskulaga að tímasetja hraunið með meiri
nákvæmni en áður og fá fram áreiðanlega tímasetningu gossins. Jafnframt
leiddu rannsóknir í ljós að gosið á Sveina- og Randarhólagígaröðinni
var atburður í mikilli umbrotahrinu í Öskjukerfinu snemma á hólósen
(nútíma). Í kjölfar þess að Sveinahraun rann varð plínískt sprengigos í
Dyngjufjöllum. Í því gosi myndaðist gjóskulagið Askja-S sem talið er um
11 þúsund ára gamalt. Líkjast þessir atburðir um margt umbrotunum í
Öskjukerfinu á 19. öld.
INNGANGUR
Hraun sem runnið hafa frá
ísaldarlokum þekja rúman tíunda
hluta landsins.1 Aldursdreifing
hraunanna er ekki þekkt nema að
takmörkuðu leyti þótt margt hafi
skýrst í þeim efnum á síðustu árum
og áratugum. Segja má að allgóð
vitneskja sé fyrir hendi um aldur
hrauna frá síðustu árþúsundum
en eftir því sem lengra er farið
aftur í tímann verða tímasetningar
ónákvæmari. Við aldursgreiningu
hrauna eru einkum notaðar tvenns
konar aðferðir, annars vegar
kolefnisaldursgreining á koluðum
gróðurleifum undan hraunum
og hins vegar aldursgreining
með gjóskulagatímatali. Fremur
fátítt er að finna gróðurleifar
undir hraunum. Helst er að það
gerist í árfarvegum sem skerast
í gegnum þau eða í gryfjum sem
tengjast byggingarframkvæmdum
og efnistöku. Þar sem hraun hafa
runnið yfir ógróið land, s.s. víða
á hálendinu, er engar kolaðar
gróðurleifar að finna undir
þeim. Gjóskulög finnast aftur
á móti á öllum hraunasvæðum
landsins og hafa því verið
ráðandi við tímasetningar hrauna.
Aldursgreining með gjóskulögum
byggist á því að nota svokölluð
leiðarlög, sem eru gjóskulög með
skýr útlitseinkenni, mikla útbreiðslu
og þekktan aldur.2 Flest lög af þessu
tagi eru hvít eða ljósleit og því
áberandi, en geta líka verið dökk.
Meðal mikilvægustu leiðarlaga
landsins eru ljósu Heklulögin H1,
H3, H4 og H5 sem öll uppfylla
fyrrgreind skilyrði.3 Allmörg jarð-
fræðikort hafa verið gefin út, þar
sem hraunum í gosbeltum landsins
er raðað í aldursflokka með tilliti
til þekktra gjóskulaga. Hraun sem
runnin eru eftir að búseta hófst í
landinu á 9. öld eru allvel þekkt
en um eldri hraun gegnir öðru
máli, og er fátt vitað um mörg
þeirra. Á umliðnum áratug hafa
Íslenskar orkurannsóknir (ÍSOR)
unnið markvisst að því að gefa út
jarðfræðikort af gosbeltum landsins.
Hafa nú þrjú kort litið dagsins ljós,
eitt af Suðvesturlandi4 og tvö af
Norðurgosbelti.5,6 Í tengslum við
útgáfu kortanna var allmikil vinna
lögð í að betrumbæta upplýsingar
um aldur og útbreiðslu hrauna.
Þá kom í ljós eitt og annað sem
verðskuldaði frekari rannsóknir. Í
greininni er lýst einni slíkri rannsókn
þar sem segja má að niðurstöðurnar
séu um margt áhugaverðar og auki
við fyrri þekkingu. Um er að ræða
gamalt hraun í Norðurgosbelti, á
sprungurein Öskjukerfis, sem nefnt
er Sveinahraun. Telja má víst að
stór hluti landsmanna hafi séð þetta
hraun út um bílglugga því að um
það liggur hringvegurinn milli
Mývatns og Jökulsár á Fjöllum.
Næst veginum er hraunið hins
vegar mjög veðrað og sandfyllt
og óvíst að það grípi athygli
vegfarenda. Sveinahraun hefur
lengi vakið áhuga manna fyrir
þá sök að það rann frá lengstu
gígaröð landsins, hinni 75 km löngu
Sveina- og Randarhólagígaröð, og
einnig vegna þess að gossprungan
þveraði farveg Jökulsár á Fjöllum.
Í veggjum Jökulsárgljúfra við
Hafra gilsfoss má skoða innviði
hraunsins og ennfremur storknaðar
gosrásir gíganna. Þótt margir hafi
skoðað hraunið og furður þess
hefur aldurinn ávallt verið á reiki.
Meginmarkmið þeirrar rannsóknar
sem hér er lýst var að leysa gátuna
um aldur Sveinahrauns.