Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 2016, Page 5

Náttúrufræðingurinn - 2016, Page 5
77 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags 1. mynd. Jarðfræðikort af Norðurgosbelti. Sýndar eru helstu gossprungur, öskjur og megineldstöðvar (rauðlitað). Hraun frá ísaldarlokum eru sýnd fjólublá. Lega eldstöðvakerfis Öskju er sýnd sem gráskyggt svæði.7 Norður af Dyngjufjöllum fellur eldstöðvakerfi kennt við Hrúthálsa saman við Öskjukerfið. Brún svæði: Móberg og setlög frá ísöld (yngri en 0,8 m. ára). Grænleit svæði: Hraunlög og setlög frá ísöld (yngri en 2,6 m. ára). Bláleit svæði: Hraunlög og setlög frá plíósen og míósen (eldri en 2,6 m. ára). Innfelld mynd sýnir legu gosbeltanna og helstu eldstöðvakerfa í landinu. – Geological map of the Northern Volcanic Zone. The locations of the central volcanoes and their associated calderas are shown (red circles). The setting of the Askja fissure swarm is shown (greyish) and the extent of postglacial lavas may be seen (violet). The Pleistocene hyaloclastites are shown in brown. Lava flows and sediments from Pleistocene are shown in green and Pliocene-Miocene lava flows and sediments are shown in blue. Kortagrunnur/Source: Árni Hjartarson og Kristján Sæmundsson, 2014.1 Rannsóknarsvæðið – Öskjukerfið Öskjukerfið er eitt af eldstöðva- kerfum Norðurgosbeltisins (1. mynd). Sprungusveim þess má rekja frá rótum Dyngjujökuls í suðri til Melrakkasléttu í norðri, alls um 200 kílómetra. Í Dyngjufjöllum, um 25 kílómetrum norðan jökla, er virknin í kerfinu mest og fjölbreyttust. Þar er megineldstöð Öskjukerfisins. Dyngjufjöll eru að mestu byggð úr móbergi frá kuldaskeiðum ísaldar en þó er þar einnig að finna hraunlög frá hlýskeiðum. Kísilríkt berg er ekki áberandi en þó til staðar. Talsverð ummerki eru um yfirborðsjarðhita, s.s. gufuhveri, útfellingar af ýmsu tagi og brennistein. Þekktust eru Dyngjufjöll fyrir Öskju sem er hringlaga sigspilda um 45 km2 að flatarmáli. Jarðsig af þessu tagi eru nefnd öskjur. Þær eru taldar myndast þegar grunnstæð kvikuhólf tæmast og falla saman í stórum eldgosum, einkum plínískuma sprengigosum. Í Dyngjufjöllum hafa fundist merki um fjögur öskjusig frá ísaldar lokum.8,9 Lang yngst þeirra er Öskjuvatn sem er um 12 km2 að flatarmáli og 220 m djúpt. Það varð til í mikilli umbrotahrinu á árunum 1874–75. Eldri öskjur eru Askja, Opsaskja og Norðuraskja. Talið er að þær séu allar frá síðjökultíma eða snemma á hólósen. Aðrar vel þekktar öskjur í Norðurgosbelti eru í Kverkfjöllum og Kröflu. Sem dæmi um nýlegt öskjusig má nefna um 65 m sig í Bárðarbunguöskjunni í Vatnajökli samhliða eldsumbrotum á árunum 2014–15.10 Sprungusveimar með gjám, sigdölum og gossprungum ganga suður og norður úr Öskju. Er tilkomumestu brotin að finna norðan Herðubreiðarfjalla þar sem sjá má allt að 20 m háa gjáveggi og margra kílómetra langar sigspildur. Frá ísaldarlokum a Pliníus yngri (d. 113–115) lýsti fyrstur þessari gerð eldgosa. Í bréfum hans koma fram greinargóðar lýsingar á eldgosi í Vesúvíusi á Ítalíu árið 79 e.Kr. Það gos var mjög mannskætt og eyddi m.a. borgunum Pompei og Herculaneum. Plínískt gos einkennist af háum gosmekki, á bilinu 20–45 km, og stöðugu útstreymi kviku í langan tíma. Kvikan er seig, köld og vatnsrík sem veldur því að hún tætist í gosrásinni og myndar gjósku. Gosefnin þeytast upp um gosopið á miklum hraða (allt að 600 km/klst) og mynda gosstrók og mökk ofan við eldstöðina. Gjóskan dreifist um stórt landsvæði og getur borist þúsundir kílómetra frá upptökum. Kvikan í plínískum eldgosum er undantekningarlítið ísúr til súr.

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.