Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 5

77
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
1. mynd. Jarðfræðikort af Norðurgosbelti. Sýndar eru helstu gossprungur, öskjur og
megineldstöðvar (rauðlitað). Hraun frá ísaldarlokum eru sýnd fjólublá. Lega eldstöðvakerfis
Öskju er sýnd sem gráskyggt svæði.7 Norður af Dyngjufjöllum fellur eldstöðvakerfi kennt
við Hrúthálsa saman við Öskjukerfið. Brún svæði: Móberg og setlög frá ísöld (yngri en 0,8
m. ára). Grænleit svæði: Hraunlög og setlög frá ísöld (yngri en 2,6 m. ára). Bláleit svæði:
Hraunlög og setlög frá plíósen og míósen (eldri en 2,6 m. ára). Innfelld mynd sýnir legu
gosbeltanna og helstu eldstöðvakerfa í landinu. – Geological map of the Northern Volcanic
Zone. The locations of the central volcanoes and their associated calderas are shown (red
circles). The setting of the Askja fissure swarm is shown (greyish) and the extent of
postglacial lavas may be seen (violet). The Pleistocene hyaloclastites are shown in brown.
Lava flows and sediments from Pleistocene are shown in green and Pliocene-Miocene lava
flows and sediments are shown in blue. Kortagrunnur/Source: Árni Hjartarson og Kristján
Sæmundsson, 2014.1
Rannsóknarsvæðið –
Öskjukerfið
Öskjukerfið er eitt af eldstöðva-
kerfum Norðurgosbeltisins (1.
mynd). Sprungusveim þess má
rekja frá rótum Dyngjujökuls í suðri
til Melrakkasléttu í norðri, alls um
200 kílómetra. Í Dyngjufjöllum,
um 25 kílómetrum norðan jökla,
er virknin í kerfinu mest og
fjölbreyttust. Þar er megineldstöð
Öskjukerfisins. Dyngjufjöll eru
að mestu byggð úr móbergi frá
kuldaskeiðum ísaldar en þó er
þar einnig að finna hraunlög frá
hlýskeiðum. Kísilríkt berg er ekki
áberandi en þó til staðar. Talsverð
ummerki eru um yfirborðsjarðhita,
s.s. gufuhveri, útfellingar af ýmsu
tagi og brennistein. Þekktust eru
Dyngjufjöll fyrir Öskju sem er
hringlaga sigspilda um 45 km2 að
flatarmáli. Jarðsig af þessu tagi
eru nefnd öskjur. Þær eru taldar
myndast þegar grunnstæð kvikuhólf
tæmast og falla saman í stórum
eldgosum, einkum plínískuma
sprengigosum. Í Dyngjufjöllum
hafa fundist merki um fjögur
öskjusig frá ísaldar lokum.8,9
Lang yngst þeirra er Öskjuvatn
sem er um 12 km2 að flatarmáli og
220 m djúpt. Það varð til í mikilli
umbrotahrinu á árunum 1874–75.
Eldri öskjur eru Askja, Opsaskja og
Norðuraskja. Talið er að þær séu
allar frá síðjökultíma eða snemma
á hólósen. Aðrar vel þekktar öskjur
í Norðurgosbelti eru í Kverkfjöllum
og Kröflu. Sem dæmi um nýlegt
öskjusig má nefna um 65 m sig í
Bárðarbunguöskjunni í Vatnajökli
samhliða eldsumbrotum á árunum
2014–15.10
Sprungusveimar með gjám,
sigdölum og gossprungum ganga
suður og norður úr Öskju. Er
tilkomumestu brotin að finna
norðan Herðubreiðarfjalla þar sem
sjá má allt að 20 m háa gjáveggi
og margra kílómetra langar
sigspildur. Frá ísaldarlokum
a Pliníus yngri (d. 113–115) lýsti fyrstur þessari gerð eldgosa. Í bréfum hans koma fram greinargóðar lýsingar á eldgosi í Vesúvíusi á Ítalíu árið 79 e.Kr. Það gos
var mjög mannskætt og eyddi m.a. borgunum Pompei og Herculaneum. Plínískt gos einkennist af háum gosmekki, á bilinu 20–45 km, og stöðugu útstreymi kviku
í langan tíma. Kvikan er seig, köld og vatnsrík sem veldur því að hún tætist í gosrásinni og myndar gjósku. Gosefnin þeytast upp um gosopið á miklum hraða
(allt að 600 km/klst) og mynda gosstrók og mökk ofan við eldstöðina. Gjóskan dreifist um stórt landsvæði og getur borist þúsundir kílómetra frá upptökum.
Kvikan í plínískum eldgosum er undantekningarlítið ísúr til súr.