Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 6

Náttúrufræðingurinn
78
hafa fjölmörg hraun runnið frá
gossprungum í Öskjukerfinu. Stór
hluti þess svæðis sem gengur undir
nafninu Ódáðahraun er þakið
hraunum frá Öskjukerfinu. Norður
af Dyngjufjöllum er að finna sjö
skjaldlaga hraundyngjur af ýmsum
aldri og misstórar. Engar dyngjur
eru sunnan Dyngjufjalla en nokkru
vestar, innan marka Bárðarbungu-
eldstöðvakerfisins, trónar hins
vegar Trölladyngja. Er hún eitt
helsta kennileitið á þessum slóðum.
Gossaga Öskjukerfisins –
rannsóknir
Gossaga Öskjukerfisins frá ís -
aldar lokum er einungis þekkt í
grófum dráttum. Aðeins er hægt
að tímasetja með vissu þau gos
sem urðu á 19. og 20. öld. Árið
1874 hófst umbrotahrina í Öskju-
kerfinu með skjálftavirkni og
eldgosum.11–14 Í mars árið 1875 varð
plínískt sprengigos í Öskju og olli
miklum búsifjum á Jökuldalsheiði
og í Jökuldal þar sem gjóskufallið
var mest. Fín aska frá gosinu féll
í Skandinavíu rúmum sólarhring
eftir að það hófst. Frá febrúar fram
í október sama ár rann hraun frá
gígaröð í Sveinagjá um 40–65 km
norðan Öskju, nefnt Nýjahraun.
Könnunarferðir voru farnar meðan
á þessum umbrotum stóð og er
hægt með hliðsjón af lýsingum og
mælingum að draga fram allskýra
mynd af framgangi þeirra og
áhrifum. Síðan lá eldvirkni niðri
í Öskjukerfinu þar til hún tók sig
upp að nýju á þriðja áratug 20.
aldar. Á árabilinu 1921–29 gaus
að minnsta kosti sex sinnum á
sprungum, bæði umhverfis
Öskju vatn og í suðurhlíðum
Öskju. Mikil skjálftavirkni fylgdi
þessum atburðum. Síðasta eldgos
í Öskju var árið 1961. Þá rann
hraun til austurs frá stuttri gígaröð
(Vikraborgum) í Öskjuopi.12 Ekki
eru traustar heimildir fyrir öðrum
eldgosum í Öskjukerfinu eftir
landnám. Í gömlum annálum eru
nefnd nokkur gos, einkum á 14.–16.
öld, sem mögulega má heimfæra
til Dyngjufjalla.11 Ungleg hraun
í Öskjulægðinni og hraun sem
runnið hafa um Öskjuop benda til
verulegrar gosvirkni á sögulegum
tíma.
Þótt langt sé í land að gossaga
Öskjukerfisins sé þekkt hefur
talsverður árangur náðst við að
aldursflokka hraunin sem því
tilheyra. Ber þar fyrst að nefna
rannsóknir Annertz og fleiri15 og
Guðmundar E. Sigvaldasonar og
félaga,16 en þeir skiptu hraunum á
Öskjusvæðinu í aldursflokka með
hjálp gjóskutímatals. Studdust
þeir einkum við ljósu Heklulögin,
H1, H3 og H4 (1. tafla). Í þessum
rannsóknum aflaðist talsverð
vitneskja um aldursdreifingu hrauna
frá seinni hluta hólósen en um eldri
hraun hefur ríkt óvissa. Einnig
skal nefna rannsóknir Hartleys og
félaga28,29 en líkt og fyrirrennararnir
tímasettu þau gosmyndanir á
Öskjusvæðinu með hjálp þekktra
gjóskulaga. Benda rannsóknir þeirra
m.a. til að megnið af þeim hraunum
sem þekja Öskjulægðina séu frá
1. tafla. Helstu gjóskuleiðarlög sem við sögu koma í greininni (BP-aldur miðast við árið
1950). – The most important prehistoric tephra layers in the research area. BP, before 1950.
Gjóskulag
Tephra layer
Aldur, ár BP
Age, years BP
Heimildir um útbreiðslu og aldur
References
Hekla-3 c. 3.000 3, 17
Hekla-4 4.200–4.300 3, 17, 18
Hekla-Ö 6.000–6.100 19
Hekla-5 c. 7.000 3
Saksunarvatnsgjóska /
The Saksunarvatn tephra
10.200–10.300 20, 21, 22, 23
Askja-S (Skolli) 10.800–11.000 24, 25, 26
Vedde-gjóska /
The Vedde tephra
12.100–12.200 27, 25, 22, 23
2. mynd. Gjóskulagið Askja-S suðvestan í fjallinu Kolli í Dyngjufjöllum (ljósbrúni
hlutinn). Gjóskan er mest úr grófum loftbornum vikri. Dökk basísk gjóska er næst undir
vikrinum. – The tephra layer Askja-S near Kollur in the Dyngjufjöll massif (the light-
brownish part). The tephra, mostly composed of coarse grained pumice, overlies a thick
deposit of basaltic ash. Ljósm./Photo: Magnús Á. Sigurgeirsson.