Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 12

Náttúrufræðingurinn
84
Gosið í Randarhólum hefur
á sínum tíma haft mikil áhrif á
rennsli Jökulsár á Fjöllum þar sem
gígaröðin þveraði árfarveginn.
Bergganga, aðfærsluæðar gíganna,
má sjá í eystri gljúfurveggnum. Í
hömrunum vestan megin í gljúfrinu
sést að hraunið hefur fyllt upp
í farveg sem var allt að 50 m
djúpur. Áin hefur þá hrakist úr
farvegi sínum og leitað annarra
rennslisleiða. Sjá má í Hraundal
vestan ár að hún hefur farið þar
yfir hraunið og runnið um Hafragil,
sem nú er þurrt. Sennilega hefur
það orðið stuttu eftir að hraunið
rann. Síðan gerist það, líklega í
stórhlaupi, að áin færir sig aftur
til austurs, á slóðir sem hún hefur
haldið sig við æ síðan. Þar hefur hún
skorið Randarhólagígaröðina og
grafið út gljúfrið sem við þekkjum
sem Jökulsárgljúfur. Svo er að sjá
sem áin hafi á tímabili flæmst yfir
hrauntunguna suður frá Syðsta-
Randarhól en þó ekki rofið hana að
neinu ráði.
Vafalítið hefur myndun gljúfurs -
ins við Hafragilsfoss tekið langan
tíma, en vísbendingar eru þó um
að gljúfursmíðin hafi verið komin
vel á veg fyrir 9–10 þúsund árum.
Á rofstalli í gljúfrinu um 20–25
m neðan við snið 1 er jarðvegur
með gjóskulögum sem gefa dálitla
innsýn í dýpkunarsögu þess (snið
5 og 6 á 9. mynd). Í sniðunum má
sjá gjóskulögin Heklu-Ö (um 6.100
ára), Heklu-5 (um 7.000 ára) og
að auki dökk gjóskulög þar undir.
Neðst er sendinn jarðvegur. Út frá
þykknunarhraða jarðvegs á milli
Heklulaganna er dregin sú ályktun
að rofstallurinn sé að minnsta kosti
9.000 ára gamall. Samkvæmt því
hefur gljúfurmyndunin ofan við
Hafragilsfoss verið komin nokkuð á
veg fyrir þann tíma (þar er gljúfrið
nú um 100 m djúpt). Bendir flest
til að áin hafi grafið sig í gegnum
Randarhólagígaröðina tiltölulega
fljótlega eftir gosið.
UMRÆÐA OG
SAMANTEKT
Framvinda umbrotahrinu í
Öskju fyrir um 11 þúsund árum
Eftir því sem best verður séð
markar hraunrennslið frá Sveina-
og Randarhólagígaröðinni upphaf
hrinunnar. Ekki er þekkt hraun á
Öskjusvæðinu frá þessum tíma en
hins vegar er þar að finna stabba af
basískri gjósku næst undir ljósum
vikri úr Öskju-S og því ekki ólíklegt
að eitthvert hraun hafi runnið (2.
mynd). Sé það til er það væntanlega
að mestu eða alveg hulið yngri
hraunum og gosmyndunum. Hvort
það gaus á allri gossprungunni
samtímis í upphafi hrinunnar er
ekki vitað en ekki er ólíklegt að
hlutar hennar hafi verið virkir
hverju sinni. Hugmyndir hafa
verið settar fram um að gosið
hafi byrjað nyrst á gígaröðinni en
smám saman færst til suðurs eftir
sprungusveimnum.41 Um sama leyti
og sprungugosið eða skömmu síðar
varð plínískt sprengigos í Öskju sem
dreifði ljósri gjósku í miklu magni
til norðurs. Askan lagðist m.a. yfir
Sveina- og Randarhólagígana og
hripaði niður í gjallið, eins og fyrr
var lýst. Í Vegasveinum lagðist
síðan dökk aska og gjall yfir ljósa
gjóskulagið, líklega með upptök
í gígnum Löngu-Rauðku nokkru
sunnar. Í Randarhólum gaus aftur
eftir stutt hlé og er kunnugt um
bæði gjall og hraun frá þessum
síðari fasa. Þykkt lag af basaltösku
er að finna næst ofan á vikurlaginu
Öskju-S í Dyngjufjöllum24 sem gæti
samsvarað seinni gosfasanum í
Randarhólum.
Aldur Rauðhóla- og Hljóðakletta-
gígaraðarinnar í Jökulsárgljúfrum
var ekki kannaður sérstaklega en
samkvæmt fyrri athugunum gæti
hún verið af líkum aldri eða lítillega
eldri en Sveina- og Randarhóla-
gígaröðin. Ekki er hægt að útiloka
að þetta gos tilheyri umbrotunum
fyrir um 11 þúsund árum. Hvort það
varð fyrir eða eftir gosið á Sveina-
og Randarhólagossprungunni skal
ósagt látið. Til að fá úr því skorið er
frekari rannsókna þörf.
Mat á rúmmáli gosefna
Sjáanleg lengd gossprungunnar er
um 75 km. Syðstu gígarnir eru um
55 km norðan Öskju en þeir nyrstu
á Öxarfjarðarheiði (þ.e. Rauðhólar).
Flatarmál Sveinahrauns er alls 184
km2 (að Kerlingarhrauni meðtöldu).
Í rúmmál hraunsins er erfitt að ráða
þar sem þykkt þess virðist vera
mjög breytileg. Engin þversnið eru
10. mynd. Snið í gjallnámu í Vegasveinum (snið 4; 6. og 9. mynd). Sjá má öskulagið
Askja-S næst ofan á gjallinu (merkt með rauðri pílu). Ofan á það hefur lagst fínkorna
dökkgrá aska. – The tephra layer Askja-S from section no. 4 overlying scoria deposit from
the Vegasveinar cones. Ljósm./Photo: Magnús Á. Sigurgeirsson.