Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 13

85
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
í hraunið nema þau sem koma fram
í Jökulsárgljúfrum. Á vesturbakka
Jökulsár við Hafragilsfoss voru
boraðar allmargar holur í hraunið á
árunum 1962–74 vegna fyrirhugaðra
virkjunarframkvæmda á þessum
slóðum. Í skýrslu um þær boranir55
má sjá að í 17 borholum í gegnum
hraunið reyndist meðalþykktin vera
um 13 m. Fram kemur í gögnunum
að hraunið er mjög misþykkt og
fyllti meðal annars upp í þáverandi
farveg Jökulsár, sem var allt að 50
m djúpur (hraunþykktum þar var
sleppt við útreikning á meðalþykkt).
Til samanburðar mætti nefna
áætlaða þykkt vel þekktra sprungu -
hrauna í nágrenninu. Meðalþykkt
Nýjahrauns frá 1875 er talin
10–12 m14 og hrauna sem runnu
í Mývatnseldum 1724–29 og
Staður
Sampling site
SiO2 TiO2 Al2O3 FeOt MnO MgO CaO Na2O K2O P2O5
Samtals
Total
Randarhólar 74,39 0,29 12,17 2,64 0,09 0,24 1,53 4,16 2,55 0,05 98,20
0,41 0,03 0,12 0,08 0,02 0,02 0,06 0,20 0,06 0,03
Vegasveinar 75,05 0,30 12,11 2,67 0,09 0,23 1,56 4,00 2,52 0,04 98,58
0,45 0,02 0,18 0,09 0,02 0,01 0,05 0,13 0,04 0,04
Kollur 74,46 0,32 12,08 2,62 0,09 0,24 1,59 4,08 2,49 0,04 98,01
0,45 0,03 0,09 0,06 0,02 0,01 0,06 0,37 0,06 0,03
2. tafla. Efnagreining á gjóskulaginu Öskju-S. Sýni voru tekin úr laginu í Randarhólum, Vegasveinum og Kolli í Dyngjufjöllum. Sýnd
eru meðaltöl og staðalfrávik. Einstakar greiningar má sjá í 1. viðauka. – Microprobe analysis of the Askja-S tephra (mean and standard
deviation). Samples were collected from Randarhólar, Vegasveinar and Kollur in Dyngjufjöll. Supplementary data given in Appendix 1.
Kröflueldum 1975–84 rúmir 7
m.56 Miðað við að meðalþykkt
Sveinahrauns sé 10–11 m reiknast
rúmmál þess nærri 2 km3. Önnur
rúmmálsgildi mætti fá út, hærri eða
lægri, en ljóst er að skekkjumörkin
verða alltaf veruleg. Rúmmál
gjóskulagsins Öskju-S, reiknað sem
fast berg, hefur verið talið um 1,5
rúmkílómetrar.24
Margt er líkt með
skyldum
Tenging Sveina- og Randarhóla-
gossins og myndunar Öskju-S fyrir
tæpum 11.000 árum gefur nýja
mynd af gosvirkni í Öskjukerfinu
við ísaldarlokin. Þótt atburðarásin
sé ekki þekkt í smáatriðum er
ljóst að um umbrotahrinu í
Öskjukerfinu er að ræða þar sem
bæði varð sprungugos á sprungu-
sveiminum og plínískt sprengigos
í megineldstöðinni í Dyngjufjöllum.
Víst má telja að mikil skjálftavirkni
hafi fylgt þessum atburðum. Aðrar
umbrotahrinur í Öskjukerfinu
frá forsögulegum tíma eru ekki
þekktar og eftir að land byggðist
eru heimildir um eldgos óljósar
þar til kemur fram á 19. og 20.
öld. Þá koma til sögunnar
lýsingar sjónarvotta á eldgosum,
jarðhræringum sem þeim fylgdu
og landbreytingum. Fróðlegt er
að bera saman atburðarás þessara
seinnitíma umbrota við mögulega
atburðarás í hrinunni fyrir um
11.000 árum. Virðast þar vera mikil
líkindi. Á tímabilinu frá febrúar
til október 1875 varð sprungugos
11. mynd. Efnagreining á ljósri gjósku frá
Vegasveinum og Randarhólum. Til saman-
burðar eru greiningar sem hafa verið birtar
(Askja-S,31,33,34,35,37,53 Hekla-5,33,38 Vedde
gjóska54). Eins og sjá má er talsverður
munur á efnasamsetningu Vedde-gjóskunar
frá Kötlu og Öskju-S. – Binary diagram
showing CaO vs. FeO (total) of the Askja-S
(red diamonds) and Hekla-5 (blue dia-
monds) tephra layers. For a reference some
previously published analyses are shown (in
grey) (Askja-S,31,33,34,35,37,53 Hekla-5).33,38 Also
the composition of the 12 ka Vedde tephra is
shown for comparison54 (black crosses).