Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 25

97
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
INNGANGUR
Ilmbjörk (Betula pubescens Ehrh.) er
eina íslenska trjátegundin sem af
náttúrunnar hendi myndar sam-
fellda skóga hér á landi. Tvær aðrar
trjátegundir eru náttúrulegar á
Íslandi. Önnur er ilmreynir (Sorbus
aucuparia L.) sem er algengur í
birkiskógum og birkikjarri en vex
einungis sem stakstætt tré eða sem
nokkur tré í hnappi.1 Hin tegundin
er blæösp (Populus tremula L.). Hún
er mjög sjaldgæf og hefur einungis
fundist á nokkrum stöðum á Austur-
og Norðurlandi.2 Víðitegundirnar
gulvíðir (Salix phylicifolia L.) og
loð víðir (Salix lanata L.) geta verið
hávaxnar, sérstaklega sú fyrrnefnda.
Þær vaxa víða í bland við birki
og mynda oft runnalag hávaxnari
birkiskóga.2
Íslenska birkið er oft lágvaxið og
runnkennt og skýrist vaxtarformið
að einhverju leyti af erfðablöndun
Arnór Snorrason, Björn Traustason, Bjarki Þór Kjartansson,
Lárus Heiðarsson, Rúnar Ísleifsson og Ólafur Eggertsson
Ritrýnd grein
Náttúrulegt birki
á Íslandi
– Ný úttekt á útbreiðslu þess og ástandi
Ilmbjörk (Betula pubescens Ehrh.) er eina trjátegundin sem af náttúrunnar
hendi myndar samfellda skóga hér á landi. Við landnám myndaði birkið
eitt algengasta gróðurvistkerfið á láglendi og er áætlað að það hafi þá
þakið stóran hluta af þurrlendi á láglendi eða á bilinu 20–30 þúsund
ferkílómetra. Þegar byrjað var á síðustu öld að meta gróflega það sem eftir
var af upprunalegum birkiskógi og birkikjarri var ljóst að það var aðeins
lítið brot. Fornleifarannsóknir, frjókornagreiningar og sagnfræðilegar
heimildir benda til þess að birkiskógum hafi verið eytt skipulega á fyrstu
öldum eftir landnám til að rýma fyrir beitilandi. Á fyrri hluta áttunda
áratugar síðustu aldar var hafist handa við fyrstu kortlagningu birkis á
Íslandi og svipuð úttekt var gerð 15 árum síðar. Það verk sem hér er kynnt
er þriðja kortlagningin á birki á landsvísu og fór hún fram á árunum 2010
til 2014. Heildarflatarmál náttúrulegra birkiskóga og birkikjarrs var metið
1.506 km2. Það er töluvert hærra en niðurstöður úr fyrri rannsóknunum
sýndu: 1.250 km2 í fyrstu athugun og 1.183 km2 í hinni næstu. Með því
að skoða aldurssamsetningu birkiskóganna var reynt að meta nýliðun
á skóglausu landi og staðfestu niðurstöðurnar að náttúrulegt birki á
Íslandi hefur verið í töluverðri sókn á síðustu áratugum eftir margra
alda hnignunarskeið. Áætlað er að nýliðun birkis á Íslandi nemi 130
km2 frá árinu 1989 til 2012. Nýliðun skiptist ójafnt á landshluta. Hún var
hlutfallslega mest á Vestfjörðum, Vesturlandi og Suðurlandi en minni á
Norðurlandi og Austurlandi. Þetta hafði nokkra samsvörun við misjafna
aukningu sumarhita eftir landshlutunum á árunum 1989–2006. Sambærileg
samsvörun við misjafnan samdrátt í sauðfjárstofninum á árabilinu 1989–
2012 reyndist minni þótt leitnin væri í sömu átt.
Náttúrufræðingurinn 86 (3–4), bls. 97–111, 2016