Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 42

Náttúrufræðingurinn
114
3. mynd. Uppdráttur Eggerts og Bjarna af Surtshelli frá 1753. – Sketch of Surtshellir, Eggert Ólafsson and Bjarni Pálsson 1753.
Í Hellismanna sögu, stuttri frásögn
með ævintýrayfirbragði sem rituð
er á 19. öld eftir munnmælum og
fornum sögnum,8 segir af hópi
misindismanna sem leggst út í
Surtshelli á 10. öld og er þar drepinn.
Í Íslendinga sögu Sturlu Þórðarsonar
(d. 1284)9 segir frá pyndingum og
limlestingum Órækju Snorrasonar
Sturlusonar í Surti (Surtshelli) í
kringum 1230.
Könnun Surtshellis
Könnun Surtshellis hefst með ferð
Þorkels Arngrímssonar (1629–1677),
sonar Arngríms lærða og föður Jóns
biskups Vídalíns. Þorkell var einn
menntaðasti Íslendingur um margra
alda skeið, prestur í Görðum á
Álftanesi (1629–1677).10 Hann segir í
bréfi til Ole Borch (Olaus Borrichius)
í Kaupmannahöfn sumarið 1675
(Björn Jónsson þýddi):11
Ég sendi yður einnig nokkra
dropasteina sem finnast hangandi
í helli einum þar sem ég réðst til
inngöngu í fyrra. Þeir geta verið jafnt
gegnheilir, holir að innan sem búnir
rásum, en hver og einn hefur myndast
á sinn sérstaka hátt.
Hann lýsir hellinum líka:
... hann er yfir tvö hundruð og
fjörutíu skrefa langur á móti þrjátíu
skrefum á breiddina & hæðin
samsvarar lengdinni á mjög hæfilegan
hátt. Loftið, sem er úr steini, er slétt
& núið og sjálf hvelfingin er hrein
listasmíð. Inn í hellisveggina hafa
þrýst steinar, af ýmsum litum, ekki
óáþekkt því sem við þekkjum af
þiljum í okkar eigin húsakynnum.
Þorkell segir Ólafi í bréfinu
að hellirinn sé kenndur við risa
nokkurn, Surt að nafni (Surtus í
franskri útgáfu textans). Þar hafi
átján þjófar átt athvarf en verið
handsamaðir og teknir af lífi.
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
kanna og mæla upp Surtshelli árið
1753 og lýsa honum svo í Ferðabók
sinni frá 1772 (bls. 131):12
Af stefnu hraunrennslisins sést að
það hefir komið upp í Geitlandsjökli
eða fjöllunum sem liggja að baki hans.
Síðan hefir hraunflóðið runnið milli
jökulsins og fjalls er Eiríksgnípa heitir.
Þar hefir það klofnað í tvær álmur.
Þeir verða gagnteknir af hellinum,
lýsa stærð hans og segja m.a. (bls.
140):
Hellisveggirnir eru þó allra
einkennilegastir. Þeir eru allir þaktir
glerungshúð, sem er með láréttum
rákum og fellingum, sem klæddar eru
fínu, en ógegnsæu glerkenndu efni.
Ferðabókin var fljótlega þýdd á
höfuðtungur Evrópu, þýsku, ensku
og frönsku, og víðlesin. Eggert
varð síðar varalögmaður sunnan og
austan og Bjarni fyrsti landlæknir
Íslands. Þeir voru báðir hámenntaðir
náttúrufræðingar. Skilningur þeirra,
túlkun og lýsing á Surtshelli er langt
á undan sínum tíma:
Hið bráðna hraun hefir runnið líkt
og fljót eftir þessum göngum, eftir að
hraunið var tekið að storkna í þeim,
og til hliðanna. Hraunstraumurinn
hefur lagað hellinn eftir rennsli sínu ...
Þeir lýsa bælinu í Beinahelli/
Vígishelli: „Nálægt 10 skrefum
frá uppgöngunni er hlaðinn spor-
baugur úr ferhyrndum steinum
...“ Segja síðan: „Beinahrúga mikil
rétt hjá flatsæng þessari vakti þó
mesta furðu okkar ...“ og lýsa henni
nákvæmlega. Síðar segja þeir um
neðsta hluta hellisins, Íshellinn:
Loftið tók að verða kalt og
þétt … Hið allra furðulegasta sem
við sáum þarna var að áðurnefndir