Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 44

Náttúrufræðingurinn
116
6. mynd. Stefánshellir 1986. Matthíasi Þórðarsyni þjóðminjaverði fannst við hæfi að nefna
hann eftir Stefáni Ólafssyni í Kalmanstungu sem uppgötvaði hellinn og kannaði allan
sextán ára gamall árið 1917. Hæð til lofts um 130–150 cm. Nokkuð magn dropstráa skreytti
loftið, en dropsteinarnir voru ekki nærri eins margir eða háir eins og á 14. mynd. –
Stefánshellir 1986. Matthías Þórðarson curator of archaeological remains found it
appropriate to name the cave after Stefán Ólafsson in Kalmanstunga, who discovered and
was the first to explore the entire cave sixteen years of age in 1917. Height 130–150 cm.
Lava straws decorated the roof, but the stalagmites were not nearly as many, or as large as
in Fig. 14. Ljósm./Photo: ÁBS.
dropsteinsmyndunum er lýsing
þeirra allt önnur: „Þak hellanna er
alsett óteljandi, en aðeins 1–3 cm
löngum dropstráum.“ Dropstráin
eru greinilega til muna styttri 1902
en þau voru 40 árum fyrr.
Lágt er til lofts á þessum stöðum
og gestir verða að ganga álútir. Sjá
þeir því ekki langt fram og eru með
öllu ófærir um að horfa upp fyrir
sig. Þegar menn ganga með þessum
hætti við slíkar aðstæður ryðja þeir
brotgjörnum stráunum niður með
hvirflinum eins og jarðýtur.
Þegar lesnar eru ferðalýsingar
fyrri tíma, frá Þorkatli Arngrímssyni
1674, Eggerti og Bjarna 1753 allt til
Zugmeyer-manna 190216 og síðan
Matthíasar Þórðarsonar 1903 og
190917 er raunin sú að sífellt minna
er minnst á dropsteinsmyndanir
eftir því sem á líður. Þær hverfa
smám saman úr ferðalýsingum í
takt við að þær hverfa smám saman
úr hellinum. Gestir sjá það sem er,
ekki það sem var, það sem horfið er.
Stefánshellir fundinn
Það er síðan árið 1917 að Stefán
Ólafsson frá Kalmanstungu, þá
16 ára gamall, finnur framhald
af Surtshelli ofar í hrauninu.
Hellishlutinn var óþekktur þálifandi
mönnum en tvær vörður gáfu til
kynna mannaferðir á fyrri tímum.
Þær standa ásamt vörðunni í neðri
enda Íshellishluta Surtshellis, sem
Eggert og Bjarni fundu í ferð sinni
1753, sem þögult vitni um forvitni
kynslóða fyrri tíma.
Matthías Þórðarson þjóðminja-
vörður frétti af þessum fundi
stórhellis í Hallmundarhrauni
árið 1919. Matthías var kunnugur
Kalmanstungufólkinu frá því
hann skoðaði Surtshelli lauslega í
þeirra fylgd 1903 og síðan aftur og
ýtarlegar árið 1909 og rannsakaði
þá einnig Víðgelmi.17 Matthías
og vinafólk hans, Helgi og Rósa
Hjörvar, könnuðu þennan nýfundna
helli sumarið 1920 í fylgd Stefáns.
Matthías hrífst af hellinum og segir
m.a. í grein um þessa ferð:18
... eru þetta hinir mestu undirheimar
og undrageimar. Villugjarnt er hér
mjög og ilt að átta sig á hvernig hér er
háttað híbýlum, en bót er það í máli,
að gólfin eru öll slétt hér, svo hlaupa
má um; er hér harla vistleg og fallegt.
Matthías nefnir ekki dropsteins-
myndanir og verður það að
teljast allmerkilegt, miðað við hve
mjög hann heillaðist af dropsteins-
myndunum Víðgelmis tíu árum
fyrr. Hann telur að hellirinn sé
„jafnmerkur sem náttúrumenjar“
og stórhellarnir þrír, Surtshellir,
Víðgelmir og Raufarhólshellir, og
finnst viðeigandi að nefna hann
Stefánshelli (6. mynd).
Matthías þekkti stórhellana
vel. Hann gerði sér góða grein
fyrir hættunni á skemmdum af
mannavöldum og segir í lýsingu
sinni á Víðgelmi17 að hellirinn verði
friðaður og „má hér því ekki hagga
neitt við mannaverkum“. Matthías
segir að ferðamenn skuli heldur
ekki
hagga við hinum einkennilegu
verkum náttúrunnar hér, t.d.
ís strýtunum, steinstrýtunum og
steinteinunum. … Verði nokkur brögð
að því, að hér verði gerðar skemdir á,
má auðveldlega loka hellinum með
kostnaðarlitlum útbúnaði í ganginum.
Í síðari greininni nefnir Matthías
einnig að beinahrúga Beinahellis
hafi stórlega látið á sjá frá því að
Eggert og Bjarni heimsóttu hellinn
1753.
Martin Mills og Chris Wood,
breskir hellamenn og félagar í
hellafélaginu Shepton Mallet Caving
Club (SMCC), mældu Víðgelmi
allnákvæmlega upp árið 1972. Þeir
hrifust mjög af hellinum en fannst
umgengni dapurleg. Í lok skýrslu
sinnar segja þeir:
Verndaraðgerða er þörf: Hraun-
göng Víðgelmis bera mjög af þeim
íslensku hellum sem við höfum
kannað [þ.e. Raufarhólshelli,
Surtshellis-Stefánshelliskerfinu,
Gullborgarhellum o.fl.]. Hellirinn
er á margan hátt einstakur að gerð,
sérstaklega má nefna áhrifamikla
stærð hans, hve ríkulega hann er
skreyttur hraunmyndunum og
einstakan íshluta hans.19
Loks má nefna Jay Reich, land-
mælinga- og kortagerðamann
sem ásamt félögum sínum mældi
Stefánshelli 1973.20