Náttúrufræðingurinn - 2016, Blaðsíða 68

Náttúrufræðingurinn
140
á reiknaðri staðsetningu 61
Cygni-tvístirnisins minni en 0,01
bogasekúnda í hverri mynd. Á
einstaka myndum varð óvissa
meiri, t.d. þegar stjörnur voru ekki
skarpar vegna tíbrár. Þær voru ekki
notaðar við meðaltalsákvörðun á
stöðuhnitum stjarnanna tveggja.
Að því loknu má ákvarða hnit
viðfangsefnis í myndunum og
meta hornbil (mælt í bogamínútum
[táknað ‘] eða bogasekúndum
[táknað „]) og jafnframt stöðuhorn
frá 61A til 61B. Stöðuhorn er
ákvarðað í gráðum, frá bjartari
stjörnu til daufari, frá norðri (0°) í
gegnum austur (90°).
Eiginhreyfing og sólmiðjuhliðrun
fæst einnig af hnitum 61A og 61B
með tímanum. Áður en þau voru
skráð var hnitunum til einföldunar
umbreytt úr stjörnulengd og -breidd
í gráður og gráðubrot. Síðan var tekið
meðaltal sérhverja mælingarnótt og
staðalskekkja meðaltals ákvörðuð
af heildinni.
Auk þeirra voru hnit stjörnunnar
GSC 3168:678 ákvörðuð til að meta
áreiðanleika mælinga.
Mælitími miðast við heimstíma
(UT) en var umbreytt í júlíanskt
dagatal (e. Julian Day, JD). Það hentar
betur til þess að forðast rugling
við hlaupár og almanakstilfærslur.
Í júlíanska dagatalinu miðast
dagskipti við hádegi en ekki
miðnætti þannig að mælingar frá
kvöldi tiltekins dags og fram yfir
miðnætti falla á sama daginn.
Viðmiðstími hnitakerfisins var
kl. 12:00:00, 1. janúar 2000 (nefndur
J2000.0) og því þarf að framreikna
eiginhreyfingu viðfangsefnis til
þess tíma þegar athuganir voru
gerðar. Umrita má viðmiðstíma
í júlíanska dagatalið. Lengd
eiginhreyfingar á ári fæst eftir
reglu Pýþagórasar en taka þarf
tillit til stjörnubreiddarinnar þegar
eiginhreyfing stjörnulengdar er
reiknuð.20 Til að ákvarða sólmiðju-
hliðrun þarf að horfa til stöðu
stjörnunnar í sól miðju hnitakerfi,
eiginhreyfingar, hliðrunar í
stjörnulengd og -breidd, geisla
jarðbrautar og tíma í þessum jöfnum.
Þeir útreikningar voru gerðir með
forritinu TrigParallax.14
Niðurstöður
Hornbilið á milli 61A til 61B og
stöðuhorn mælt frá A stjörnunni
í B var borið saman við reiknað
brautar líkan árin 2009–2018,
byggt á brautarstikum nýlegra
rannsókna (5. mynd). Samkvæmt
annarri þeirra (grænar brotalínur)
er umferðartíminn 659 ár. Líkanið
grundvallast á brautarstikum
Kiselevs o.fl. frá 199721 sem er notað
í reikniskjalinu „Binary Star Orbit
Calculator“ eftir Workman.22 Bláar
brotalínur byggjast á niðurstöðum
Gorshanovs o.fl. frá árinu 2006,23
sem segja umferðartímann 678 ár.
Sömuleiðis var búin til mynd, með
reikniskjali Workmans, af sporbraut
tvístirnisins og afstöðubreytingu í
tíma samkvæmt líkani (6. mynd). Á
henni vísa ártöl í afstöðu tvístirnisins
á sögulegum tíma og í framtíðinni.
6. mynd. Sporbrautarganga 61B um sam-
þunga miðju kerfisins en 61A höfð „föst”.
Rauðar línur vísa á höfuðáttir, kvarðabilið
er 5”. Enski stjörnufræðingurinn Bradley
(1693–1762) skráði það fyrstur sem tvístirni,
árið 1753. Þá var 61B norðaustan við 61A,
og hornbilið 14”. Bilið verður víðast í
kringum 2090 (~34”) en minnst nálægt
2330, ~8,5”. – The drawing reflects the
orbit of 61B around the barycenter with 61A
in center. Cardinal directions are denoted
and each tick marks an interval of 5 arc-
seconds. In 1753 the English astronomer
James Bradley (1693–1762) noticed it first
as double star, when 61B was northeast of
61A at distance of 14”. Its widest separation
of ~34” is predicted close to 2090 but
decreases to ~8.5” around 2330.
1. tafla. Stöðuhnit 61 Cygni og GSC 3168:678. Eiginhreyfing (μα og μδ) er í stjörnulengd
og stjörnubreidd og lengd hennar og sólmiðjuhliðrunar (π) í bogasek (“) á ári. – Coordinates
and annual proper motion (μα, μδ) and parallax (π) of 61 Cygni and GSC 3168:678.
61A (HD 201091)*1 61B (HD 201092)*1 GSC 3168:678*2
α (J2000) 21 06' 53,95249" 21 06' 55,26395" 21 06' 50,27"
δ (J2000) 38° 44' 57,9854" 38° 44' 31,4032" 38° 45' 51,59"
μα 4,168" 4,107" 0,035"
μδ 3,269" 3,145" 0,117"
π 0,287" 0,286" —
*1 Gildi fyrir HD 201091 og HD 201092 sótt á CDS.15
*2 USNO_B1.0 (Aladin Sky atlas, CDS, 2014).15