Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 83

155
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
skordýraættbálkunum tvívængjum,
æðvængjum, bjöllum og fiðrildum auk
áttfætlna. Nokkrar áhugaverðar
rammagreinar fylgja efninu. Minnst er
á meindýr og plágur og umfjöllun um
smádýr í jarðvegi er góð. Að lokum er
sagt frá rannsóknum á ánamöðkum,
af þeim eru fleiri tegundir á landinu
en margir halda. Og það er mikið af
þeim – þar sem þéttleikinn er mestur
er eitt tonn af ánamöðkum á hektara!
Hryggdýrin sem hafa verið hér síðan
fyrir landnám og nýta þurrlendið eru
aðallega fuglar eins og allir vita. Hátt í
áttatíu tegundir verpa hér að staðaldri
og mun fleiri koma hér við. Um 30
þeirra eru staðfuglar. Eins og áður
hefur komið fram er einstaklingsfjöldi
margra stofna feikimikill og er
það eitt af sérkennunum í náttúru
landsins. Mófuglar eru þeir sem verpa
í mólendi og álíku landi. Vaðfuglarnir
eru allir mófuglar en ekki er fjallað um
þá í þessum kafla, og endurspeglar
það skort á rannsóknum á vistfræði
margra þeirra. Ekkert er til dæmis
fjallað um heiðlóuna nema það sem
kemur fram um búsvæðaval hennar
í ferskvatnskaflanum. Benda má á
að síðan bókin var rituð hafa birst
niðurstöður rannsókna á spóum9
og sandlóum.10 Ýtarleg og góð
umfjöllun er um rjúpuna, einkum um
niðurstöður rannsókna um sveiflur
stofnsins. Í rammagrein (bls. 308) er
fjallað um áhrif fálka á rjúpuna. Vakin
er athygli á því að spörfuglar hafa
mjög lítið verið rannsakaðir hér á landi.
Þekking á vistfræði gæsa og álfta er
töluverð og er ágætis umfjöllun um
þessa fugla í kaflanum. Grunnurinn
var lagður í viðamiklum rannsóknum
á heiðagæs í Þjórsárverum undir
forystu Arnþórs Garðarssonar 1971–74
(rammagrein bls. 305). Áhugavert er að
heiðagæsastofninn, sem hefur stækkað
mikið, eins og raunar grágæsar- og
álftarstofnarnir, verpir ekki lengur svo
til eingöngu í Þjórsárverum heldur
einnig í Guðlaugstungum og víðar á
hálendinu. Umfjöllun um fugla lýkur
með frásögn af haferninum, en stofn
hans hefur verið vaktaður lengur en
allra annarra dýra hér á landi eða
síðan 1959. Snorri gerir grein fyrir
rannsóknum (mest stofnvistfræði) á
þeim fáu landspendýrum sem lifa villt
á Íslandi; tófum, minkum, hagamúsum
og hreindýrum. Rammagrein (bls. 316)
um þætti sem ráða stofnstærð er skýr.
Þá er rætt um áhrif tófu og minks
á lífríki landsins og þau álitamál
sem upp koma í tengslum við
stofnstærðarstjórnun.
Kafli 6. Staða íslenska
lífríkisins (bls. 321–363)
Kaflinn byrjar með ágætri samantekt
um lífríki Íslands. Undirkaflar eru
um lífbreytileika, hafið, ferskvatn,
þurrlendi, rask og vistheimt, og að
lokum um náttúruvernd. Mikilvægi
þess að taka slíkt efni saman og
gera það aðgengilegt fyrir alla, þ.m.t.
kennara sem geta notað það í kennslu,
er óumdeilt. Flestir vita að höfundur
hefur verið öflugur talsmaður
náttúruverndar og starfað lengi á því
sviði. Hann er því á heimavelli og
það er ómetanlegt að fræðimaður í
vistfræði skrifi texta af þessu tagi fyrir
almenning.
Mikið er talað um lífbreytileika nú á
dögum og er skilningur á gildi hans og
verndun ein af áherslum Sameinuðu
þjóðanna varðandi menntun til
sjálfbærni. Snorri skilgreinir hugtakið
og rekur áhrif mannsins sem verða
sífellt alvarlegri vegna aukinnar
tækni og aukins mannfjölda.
Síðan er fjallað um þá þætti sem
ógna lífbreytileikanum mest, þ.e.
búsvæðaröskun, loftslagsbreytingar,
næringarefnamengun, ósjálfbær
nýting og ágengar framandi tegundir,
og að lokum ræðir Snorri um
verðmæti lífbreytileikans. Þessi kafli er
vel skrifaður og sérlega aðgengilegur.
Ástand sjávar og lífríki hans er
eðlilega sérstakt áhugamál Íslendinga
og almenn þekking á þeim málum
líklega nokkuð góð. Um þetta skrifar
Snorri í kafla um hafið. Nýting stofna
á Íslandsmiðum hefur verið nær því
að vera sjálfbær en hjá flestum öðrum
þjóðum. Engu að síður eru mörg
dæmi um ofnýtingu. Nú eru blikur
á lofti: Hitastig hækkar, útbreiðsla
dýra breytist, straumar breytast vegna
bráðnunar jökla, yfirborð hækkar,
hafið súrnar. Enn er sjórinn hér
tiltölulega hreinn en það breytist hratt.
Snorri lýkur kaflanum á umfjöllun um
verndun vissra tegunda og búsvæða.
Hann bendir á að þrátt fyrir að
friðunarákvæði náttúruverndarlaga
hafi náð yfir alla efnahagslögsögu
landsins frá 1999 hafa stjórnvöld ekki
enn stofnað sjávarþjóðgarð við landið,
sem Snorri telur að sé löngu orðið
tímabært.
Í kaflanum um ferskvatn er í upphafi
bent á þá staðreynd að tíu stærstu
vatnasvið landsins eru jökulvötn, og
að í ljósi hækkandi hitastigs megi búast
við verulegum breytingum á þessari
öld. Nú þegar höfum við raskað fimm
þessara tíu vatnasviða verulega. Snorri
fjallar um margvísleg áhrif virkjana
á landið og vatnsbúskapinn, bæði
vatnsaflsvirkjana og jarðhitavirkjana.
Sláandi er að lesa um breytingar sem
orðið hafa á Þingvallavatni síðustu 40
árin og koma fram í hærra hitastigi,
ákveðnara hitaskiptalagi, efnamengun
og breytingum hjá frumframleiðendum,
sem hafa svo áhrif á aðrar lífverur.
Áhrif loftslagsbreytinga á ferskvatn
og ferskvatnsbúsvæði geta orðið
gífurleg, sérstaklega vegna bráðnunar
jökla. Nú þegar höfum við orðið
vitni að breytingum á lífríki vatna,
t.d. hefur bleikju, sem er hánorræn
tegund, fækkað og mikil aukning
orðið á útbreiðslu vatnaflóka, sem er
kísilþörungur sem getur orðið mjög
fyrirferðamikill í ám og lækjum og
breytt lífsskilyrðum annarra lífvera þar.
Að lokum ræðir Snorri um mikilvægi
þess að fara vel með vatnið, sem er
sameiginleg auðlind mannkyns, og
telur að auka þurfi rannsóknir á
ferskvatnsvistkerfum.
Í kaflanum um þurrlendið fjallar
höfundur um sérstöðu Íslands og
rifjar upp helstu einkennin, m.a.
víðerni hálendisins. Hann bendir
á að landslagið skipar stóran sess
í sjálfsmynd þjóðarinnar. Fleiri og
fleiri eru að uppgötva hversu mikil
auðlind landið sjálft og náttúra þess
er nú á tímum mikillar fjölgunar
ferðamanna. Mikilvægt er að við
friðlýsingu sé stuðst við vísindalega
þekkingu á náttúrufari og ferlum
náttúrunnar því að slík þekking er
forsenda skynsamlegra ákvarðana um
mörk svæða. Síðan er fjallað um áhrif
búsetu og talar höfundur um nokkrar
byltingar í því samhengi. Fyrst var