Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 85

157
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Í fyrsta til öðru hefti Náttúru fræðingsins 2016 birtist leiðari
sem Ólafur Arnalds skrifar. Nefnist hann „Sauðfjárbeit og
íslensk vistkerfi: Afneitun vanda“.
Ólafur er tvímælalaust ötulasti vísindamaður Íslands
á okkar tímum á sviði jarðvegs- og jarðvegsvistfræði sem
hann gefur ágætt yfirlit um í pistli sínum. Þekking hans og
skilningur á sauðfjárbúskap, einkum félagslegum þáttum
hans og mörgu sem snýr að meðferð beitilanda og nýtingu,
virðist hins vegar stundum vægt sagt brotakenndur að okkar
mati og víða mjög á skjön við það sem við teljum okkur hafa
séð og reynt eftir margra áratuga starf að sauðfjárbúskap á
Íslandi. Rangfærslur í stöðulýsingu sauðfjárbúskapar eru
margar. Lög gjöf kann að vera rétt eða röng að mati hvers og
eins en í réttar samfélagi ber okkur að hlíta gildandi lögum og
vinna samkvæmt þeim. Framleiðslustefna getur líka verið rétt
eða röng að mati hvers og eins. Því miður hefur það t.d. aldrei
verið viðurkennd skoðun í búvörusamningum að veita bæri
framleiðslu á ákveðnum svæðum stuðning umfram önnur
sem einhverju næmi, eins og Ólafur gefur í skyn, því miður
(það litla sem þar hefur verið gert hefur fullkomlega mistekist,
eins og allir landsmenn hafa haft fyrir augum). Fullyrðingar
um að stuðningur hafi virkað hamlandi á aðra uppbyggingu
eru ekki studdar dæmum og teljum við að erfitt sé að benda
á slík dæmi. Hið yfirþyrmandi vandamál dreifðrar byggðar
hefur verið skortur á atvinnutækifærum. Það er ekki rétt að
útflutningur hafi farið sívaxandi, þróun hans hefur verið
sveiflukennd og t.d. ráðist miklu meir af gengismálum en
skipan beitamála. Fullyrðingar um kolefnis- og vistspor
dilkakjötsframleiðslunnar teljum við að skoða beri sem slíkar
þar til þær eru studdar rökum. Fullyrðingar um neitun
forystumanna bænda á vandanum teljum við beinlínis rangar,
en þeir brugðust við með framleiðslustefnu sem hljóta að vera
verulega skiptar skoðanir um.
Það er rétt að forystumenn bænda hefðu þurft að sýna
þessum málum miklu betri skilning en raun ber vitni. Það
réttlætir hins vegar ekki að svara í sömu mynt. Með slíku fæst
eða næst enginn umræðuvettvangur. Þetta er það sem því
miður hefur verið eitt mesta vandamál umræðu um nýtingu
landsins. Þessi grunnur verður aldrei skapaður með umræðu
eins og Ólafur viðhefur. Það er aðeins nýting landsins sem
líður vegna hennar.
Við gerð síðasta búvörusamnings lögðu forystumenn
bænda og stjórn völd því miður ekki nægjanlega áherslu á
sjálfbærni beitarnýtingar. Hugmyndir um landgreiðslur í
samræmi við íslenskan veruleika hefði þurft að skoða miklu
betur, gripagreiðslur eru ákaflega vafasöm leið og mismunur í
landgæðum eftir svæðum var að engu hafður.
Staðreyndin er hins vegar sú, eins og Ólafur bendir sjálfur
á í pistli sínum, að þróun í heiminum veldur sívaxandi álagi á
vistkerfi jarðarinnar. Ekki síst skapast þetta álag vegna þarfar
fyrir stóraukna matvælaframleiðslu. Það er eitt af stærri
vandamálum framtíðarinnar að stýra matvælaframleiðslu í
heiminum á þann veg að þetta álag verði eins lítið og mögulegt
er. Staðreyndin er sú að víða á norðurhjara heimsins eru
víðfeðm landsvæði sem ekki verða nýtt til matvælaframleiðslu
á komandi árum nema með aðstoð jórturdýra. Þessi landsvæði
eru næg hér á landi ef þau eru notuð á réttan hátt með þeirri
kunnáttu sem þegar er fyrir hendi. Þetta þýðir hins vegar
að taka verður afstöðu til þess hvaða landsvæði geta tekið
við frekari framleiðsluaukningu og hvar vistsvæði þurfa
verndar við og draga þarf úr nýtingu. Hlýnandi veðurfar
undangenginna ára ásamt miklu minna beitarálagi á flestum
beitarsvæðum landsins hafa skapað miklu meira landrými
en þörf er fyrir vegna núverandi framleiðslu. Menn verða
að hafa skilning á því að slíkar breytingar kalla á margvísleg
félagsleg vandamál sem jafnhliða verður að finna lausn á. Þess
vegna krefst slíkt augljóslega aðlögunar yfir lengri tíma. Þá er
ástæða til að benda Ólafi á þá aldalöngu reynslu bænda að
samkomulag er farsælli lausn en lagaboð og lagabönn, eins og
grein Ólafs bendir til að hann trúi á, við að leysa viðkvæmustu
mál, svo sem deilur um nytjar landsins.
Síðasti sauðfjársamningur varð því miður ekki sá vegvísir
að nýjum sáttmála þjóðarinnar við bændur um uppbyggingu
sjálfbærrar sauðfjárbeitar í landinu, sem hann hefði átt að
verða, öllum til farsældar.
Nýting íslenskra vistkerfa verður áreiðanlega far-
sælast unnin með aðlögun þekkingar hér á landi að
aðstæðum. Hluti af þeim þekkingargrunni er reynsla
vörslumanna landsins, sauðfjár bændanna, frá ellefu alda
búskap í landinu. Mótun slíkrar stefnu getur aldrei orðið nema
með samræðum og fræðslu á báða vegu. Að hefja málflutning
á nánast margháttuðum rangfærslum um heila búgrein, eins
og Ólafur gerir, er ekki farsæll grunnur að samkomulagi við
þá sem hefja skal samræður við og skapar um leið oft á tíðum
jafn ómálefnalega afstöðu þeirra sem orðum er beint að, og
hljóta það að vera flestum skiljanleg viðbrögð. Þetta hefur
verið langvarandi vandamál umræðunnar hér á landi og því
kaldhæðnislegt að stinga sér beint á höfuðið í þann brunn eftir
að hafa sjálfur bent á hættuna í pistlinum.
Við erum fyllilega sammála því að mikil þörf er víðtækrar
umræðu meðal bænda, fræðimanna og almennings um
framtíðarnýtingu beitilanda hér á landi og aðgerða vegna þess.
Leið sú sem Ólafur byrjar að feta í pistli sínum er aftur á móti
ófæra og ekki til farsællar vegferðar.
Að síðustu skal því beint til ritstjórnar Náttúrufræðingsins
hvort ekki geti verið full ástæða til að biðja sauðfjárbændur
landsins afsökunar á ummælum Ólafs um atvinnugreinina
þar sem alhæfingar og missagnir verða mestar og bent er á
hér að framan. Okkur rekur ekki minni til að þetta góða rit hafi
áður birt órökstuddar fullyrðingar um nokkra atvinnugrein í
líkingu við það sem þarna er gert.
Jón Viðar Jónmundsson
og Ólafur R. Dýrmundsson
Stutt athugasemd
við leiðara um sauðfjárbeit og ástand landsins