Morgunblaðið - 15.09.2016, Blaðsíða 49

49
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 15. SEPTEMBER 2016
Sagan sögð Fararstjóri fræðir hóp ferðamanna um sögufræg hús í Grjótaþorpi í Reykjavík og þeir hlýða áhugasamir á frásögn hans enda ber margt athyglisvert fyrir augu í hverfinu.
Ómar
Vindkjarni nærri
miðnætti
Mikil ferð
lægðarinnar ýtti
upp ölduskafli
Hlýtt og rakt loft
var komið sunnar
úr hitabelti1000 hPa
230
0 k
m
95
-9
8 k
m/
kls
t
Skarpt
háloftadrag
14. sept.
kl. 00
15. sept.
kl. 00
16. sept.
kl. 00
974
hPa
Lægðin kom hratt
upp að landinu.
Vegna þess bætti
mjög í veðurhæðina
á afmörkuðu belti
austan miðjunnar.
16. september 1936
L
L
LÁ morgun, 16.
september, eru 80
ár frá strandi
franska rann-
sóknaskipsins Pour-
quoi Pas? á
Hnokkaflögu utan
við Staumfjörð á
Mýrum þar sem 39
skipverjar fórust.
Aðeins einn bjarg-
aðist frá þessum
ægilega skipskaða.
Í skugga þessa vill gleymast að
skaðinn varð meiri og víðtækari.
Vélbáturinn Þorkell Máni frá
Ólafsfirði týndist og með honum
sex menn og þrjá tók út af tveim-
ur bátum frá Siglufirði. Enn-
fremur fórust þrír sjómenn á
Bíldudal og fimm af norsku skipi
sem var á Faxaflóa. Þá eru ótaldir
gríðarlegir skaðar á mannvirkjum
og heyjum sem fuku á haf út.
Áhugasömum er bent á ítarlega
umfjöllun Gísla Sigurðssonar í
Lesbók Morgunblaðsins 31. tbl.,
13. september 1986, sem finna má
á tímrit.is. Trausti Jónsson veð-
urfræðingur gerði stuttu síðar á
sama stað (Lesbók, 42 tbl., 29.
nóv. 1986) grein fyrir veðrinu sem
grandaði Pourquoi Pas?
Leifar fellibyls?
Stöku sinnum gerist það í sept-
ember að á fjörur okkar rekur
óvenju krappar og djúpar lægðir
sem eru leifar af fellibyljum sunn-
an úr höfum. Um fjórar slíkar
óveðurslægðir er vitað með nokk-
urri vissu síðustu 120 árin eða svo:
Kirkjurokið 20. september 1900,
12.-13. september 1906 og óveður
kennt við fellibylinn Celio 23. sept-
ember 1962. Það sem stendur
næst okkur í tíma er Ellenarveðrið
23.-24. september 1973 þar sem
margir muna afl þess og tjón.
En hvað með lægðina sem
kennd er við Porquoi Pas? 1936?
Trausti Jónsson rakti aðdraganda
lægðarinnar og leitaði fellibylja á
Atlantshafinu. Á þessum árum
gátu hitibeltislægðir og fellibylir
lónað um Atlantshafi fjarri strönd-
um án þess að nokkur yrði þeirra
var. Niðurstaða Trausta á sínum
tíma var sú að lægðin 16. sept-
ember 1936 hefði ekki verið af-
komandi fellibyls þó ekki hafi ver-
ið hægt að útiloka það
algjörlega.
Á síðustu árum hafa
veðurfræðingar við
fellibyljamiðstöðina í
Miami í Flórída unnið
að endurmati á flestu
því sem viðkemur hita-
beltislægðum og felli-
byljum í Atlantshafi á
fyrri tíð. Stuðst hefur
verið við svokallaðar
endurgreiningar þar
sem lofthjúpurinn er
reiknaður upp á nýtt
dag frá degi með samræmdum að-
ferðum í hnattrænum tölvu-
líkönum. Fyrir tveimur árum var
kynnt niðurstaða endurmats fyrir
árin 1931-1943 og fundust þá í allt
23 áður óuppgötvaðar hitabelt-
islægðir og fellibyljir.
En enginn leyndur fellibylur
dúkkar upp árið 1936 sem passað
gæti við uppruna óveðurslægð-
arinnar hér við land 16. septembar
það ár. Við getum því með enn
frekari vissu en áður haldið fram
að Porquoi Pas-veðrið hafi ekki
verið af uppruna fellibyls heldur
einfaldlega óvenju illskeytt haust-
lægð. Lægðinni fylgdi þó vissulega
hlýtt loft af hitabeltisuppruna sem
nýttist í dýpkunarfasanum þegar
það mætti á norðurleið sinni köldu
heimskautalofti sem komið var frá
Kanada.
Stormsveipurinn
fór hratt yfir
En eftir stendur samt sú áleitna
spurning hvernig haustlægð í sept-
ember gat valdið þvílíku fárviðri
og manntjóni eins og raun bar
vitni. Með aðstoð áðurnefndra
endurgreininga má geta sér betur
til en áður hvar lægðir mynduðust
og sóttu sér afl suður í Atlantshafi
þegar fremur lítið var um mæl-
ingar. Í þessu tilviki náðu veð-
urkort að greina þokkalega hvað
var á seyði dagana á undan og síð-
ari tíma mat bætir þar ekki miklu
við.
Vel er þekkt að hraðfara storm-
sveipir eða lægðir eru skeinuhætt-
ari en þau veðurkerfi sem fara
hægara yfir. Þar sem vindáttin
fellur saman með stefnu kerfisins
varðveitist hreyfitregða loftsins og
vindur verður hvassari sem því
nemur. Lægðir sem fara hratt til
norðurs skammt fyrir vestan land-
ið eru einmitt þessarar gerðar þar
sem S- eða SA-vindröstin austan
við miðjuna er nánast samsíða
hreyfiásnum. Vestan lægðarinnar
þar sem norðanátt blæs á móti
stefnunni verður vindur að sama
skapi hægari.
Um sólarhring áður en fárviðri
brast á hér við land var dýpkandi
lægðarbylgjan langt suður í hafi.
Á miðnætti þann 16. september
var miðjan greind suðvestur af
Reykjanesi og þá á fleygiferð til
norðurs. Auðveldlega má reikna
hraða lægðarinnar og að hann hafi
verið um 95-98 km/klst. þennan
sólarhringinn sem samsvarar 27
m/s. Lægðin sjálf var ekkert sér-
staklega djúp og alls ekki miðað
við margar af þekktum óveðurs-
lægðum sem herja yfir vetrarmán-
uðina. Því var það þessi óvenju
mikla ferð á veðurkerfinu sem olli
þeirri veðurhæð sem raun bar
vitni.
Flóðalda fylgdi sem
„gríðarhár veggur“
Árið 1936 var engum vindmæl-
ingum til að dreifa og er í engu
bætt hér við samantekt Trausta
Jónssonar um veðurhæð í óveðrinu
sem hann gerði að umtalsefni fyrir
30 árum. Skömmu eftir miðnætti
er álitið að vindur á Faxaflóa hafi
náð 35 m/s og mestu vindhviður á
Snæfellsnesi og Vestfjörðum á að
giska 55 m/s. En það er annað sem
fylgir líka hraðfara lægðum og
rétt er að gefa frekari gaum. Mik-
ill brimskafl ýtist upp austan
lægðarmiðjunnar þegar hún fer
þetta hratt yfir. Það óvenjulega
ástand skapast að hraði öldunnar
getur við þær aðstæður orðið mjög
nálægt því sá sami og sjálfrar
lægðarinnar. Aðdrög þessa mikla
brimskafls eru feikimikil sunnan
úr Atlantshafi og ljóst að mikið
gengur á þegar slíkar öldur berast
upp á grunnsævi og oftar en ekki
gengur sjór hreinlega á land. Á
Rauðasandi var greint frá slíkri
flóðöldu sem hefði gengið á land
og sást til bylgjunnar eins og „hún
væri gríðarhár veggur“. Sem bet-
ur fór var háflæði ekki fyrr en
seinna um morguninn.
Eins og áður er getið náði óveð-
urslægðin ekki að verða tiltak-
anlega djúp. Í þann mund sem hún
fór hjá fyrir vestan land aðfara-
nótt 16. september var þrýstingur
í miðju sennilega rétt um 975 hPa.
Það sem skóp einkum þetta sögu-
lega illviðri var sú staðreynd hvað
lægðin var hraðfara. Veðurhæðin
rétt austan og suðaustan við lægð-
armiðjuna tók mið af hraða kerf-
isins og mótaði eins þann ölduskafl
sem kastaði franska rann-
sóknaskipinu upp á Hnokkaflögu
við Straumfjörð og braut það í
spón.
Haustlægðirnar eru
betur vaktaðar nú
Ofsaveður af þessum styrk með
lægð sem fer fyrir vestan land
telst harla óvenjulegt þetta
snemma í það minnsta þegar leifar
fellibylja koma ekki við sögu. Ætla
má að svipað fárviðri í september
líkt og varð fyrir 80 árum end-
urtaki sig á 50-150 ára fresti hér
við land. Víst er að í dag yrði í
áþekku veðri mikið eignatjón, en
þar sem sjá mætti ferðir slíkrar
lægðar fyrir með tveggja til
þriggja daga fyrirvara með aðstoð
reiknaðra veðurspáa ætti að verða
hægt að koma í veg fyrir mann-
skaða. Áhugavert væri fyrir of-
viðrarannsóknir að endurreikna í
smáum reiknikvarða þessa sept-
emberdaga 1936, m.a. til að átta
sig betur á umfangi og fínni drátt-
um þessa mikla óveðurs, sem
sannarlega kom landsmönnum í
opna skjöldu þetta snemma
haustsins.
80 ár frá illviðrinu sem kennt er við Pourquoi Pas?
Eftir Einar
Sveinbjörnsson
» Leifar fellibyls eða
óvenju illskeytt
haustlægð? – Hvernig
haustlægð í september
gat valdið þvílíku fár-
viðri og manntjóni eins
og raun bar vitni.
Einar
Sveinbjörnsson
Höfundur er veðurfræðingur.
Síðasta myndin Pourquoi Pas? siglir frá Reykjavík í blíðskaparveðri 15.
september1936. Þetta er síðasta myndin sem tekin var af skipinu. Þessi
mynd birtist í Lesbók Morgunblaðsins í september 1986.