Morgunblaðið - 06.04.2017, Blaðsíða 102

102 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. APRÍL 2017
LISTHÚSINU
Púðadagar
Listhúsinu við Engjateig, 105 Reykjavík, sími 551 2050
Opið virka daga kl. 11.00-18.00 og laugardaga frá kl. 11.00 til 16.00
40% afsláttur
af öllum mynstruðum púðum
í Kaiu
Verð
áður 11.500
nú 6.900
Örlögin í lífi fólks eru óút-reiknanleg. Guðna Th.Jóhannessyni hefuráreiðanlega ekki dottið í
hug, haustið 2015, þegar hann hóf
að skrifa bók um fyrstu forsetana
að ári síðar yrði hann sjálfur orðinn
forseti Íslands.
Það er Sögufélagið (sem var
stofnað 1902), sem gefur bókina út
en hún heitir Fyrstu forsetarnir –
Embætti þjóðhöfðingja Íslands á
20. öld.
Bókin er lip-
urlega skrifuð en
hún er fyrst og
fremst endur-
sögn á megin-
línum í starfi
fyrstu fjögurra
forseta lýðveld-
isins. Hún getur
varla talizt meiri
háttar sagnfræðilegt verk enda
umfjöllun um forseta örríkis á eyju
í Norður-Atlantshafi tæpast efni-
viður í slíkt verk.
Höfundur hefur augljóslega
kynnt sér margvíslegar heimildir,
sem snerta forseta okkar og dregur
ályktanir af þeim. Ef eitthvað má
um þær ályktanir segja er það
kannski fyrst og fremst að Guðni
geri meira úr aðild forseta að
myndun ríkisstjórna en efni standa
til.
Engu að síður er bók Guðna
gagnlegt upplýsingarit um meg-
indrættina í þessari sögu í 100 ár
en frásögnin hefst hinn 1. desem-
ber 1918 og sem slík á hún ekki sízt
erindi við nýjar kynslóðir.
Raunar er það umhugsunarefni
hvernig Íslandssagan hefur verið
kennd eða alla vega hvernig hún
var kennd fyrr á árum. Var minni
kynslóð kennd saga sjálfstæðisbar-
áttu okkar á þann veg að við kom-
um út úr skólakerfinu með þá
kennd að „hata“ Dani? Mér finnst
það en get auðvitað ekki talað fyrir
aðra en sjálfan mig í þeim efnum.
Það „hatur“ hvarf að vísu að mestu
leyti – en þó ekki alveg (!) – eftir að
hafa starfað um þriggja mánaða
skeið á dönsku búi sumarið 1955.
Hins vegar má vel vera að innan
skamms verði tilefni til að endur-
skoða þá sögu eða túlkun okkar
sjálfra á þeirri sögu, eða alla vega
að skoða hana frá breiðari sjónar-
hól. Í eftirmála segir Guðni:
„Borgþór S. Kjærnested leyfði
mér að vitna í óbirta útgáfu hans af
dagbókum Kristjáns X. konungs
Íslands og Danmerkur. Þann góð-
vilja met ég mikils.“
Það er ekki ólíklegt að í þeim
dagbókum eigi ýmislegt eftir að
koma okkur á óvart um viðhorf
ráðamanna í Kaupmannahöfn til
samskipta þeirra við fulltrúa Ís-
lendinga.
Um fyrstu umræður manna á
meðal um fyrsta forseta lýðveld-
isins segir Guðni:
„… fólk fór að ræða sín á milli
hver skyldi verða fyrsti forseti
þjóðarinnar. Framar öðrum virtust
Íslendingar hafa augastað á sínum
þekktasta syni, landkönnuðinum
Vilhjálmi Stefánssyni. Breytti þá
engu að hann var borinn og barn-
fæddur í Manitoba í Kanada. Í
skoðanakönnun Vikunnar, óvís-
indalegri að þeirra tíma sið, vildu
flestir fá Vilhjálm sem fyrsta for-
seta hins íslenzka lýðveldis.“
Gamli maðurinn mundi þessa
skoðanakönnun vel. Skömmu áður
en hann dó vorum við Jón E. Ragn-
arsson, síðar hæstaréttarlögmaður,
en báðir laganemar á þeim tíma,
fulltrúar Stúdentaráðs Háskóla Ís-
lands á alþjóðlegri stúdentaráð-
stefnu í Dartmouth College í Hann-
over í New Hampshire í
Bandaríkjunum. Það er önnur
saga, sem ekki kom í ljós fyrr en
áratugum seinna að við vorum þar
á kostnað CIA en það vissum við
ekki þá. Við höfðum hins vegar
fréttir af því að í háskólanum væri
geymt pólarbókasafn Vilhjálms
Stefánssonar og aðeins eitt stærra
slíkt safn væri til, sem staðsett
væri í Leningrad, sem nú heitir
Pétursborg í Rússlandi. Og jafn-
framt að Vilhjálmur byggi í Hann-
over.
Við bönkuðum upp á og fengum
góðar móttökur. Vilhjálmur sagði
okkur sjálfur frá þessari könnun
Vikunnar og ljóst að honum þótti
afar vænt um hana. Svo bað hann
okkur að tala íslenzku okkar í milli
og þegar við gerðum það féllu tárin
niður kinnar þessa svipmikla öld-
ungs.
Guðni fer nokkuð vel yfir aðdrag-
andann að lýðveldisstofnun og kjöri
fyrsta forseta Íslands. Sú umfjöllun
er þó fyrst og fremst augljós
áminning um að sá aðdragandi og
það tímabil er enn óplægður akur í
íslenzkri sagnfræði, sem fyllsta
ástæða er til að fjalla ítarlegar um.
Erfið samskipti Sveins Björns-
sonar ríkisstjóra og síðar fyrsta
forseta okkar og Ólafs Thors eru
áhugaverður kafli í þeirri sögu en
um það má lesa töluvert í ævisögu
Ólafs Thors eftir Matthías Johann-
essen. Reyndar höfðu fleiri en Ólaf-
ur sitthvað við Svein að athuga.
Einn af þátttakendum í stjórn-
málum þeirra ára sagði mér að um
skeið hefði staðið til að þingmenn
gengju fylktu liði að Bessastöðum
til þess að hrópa ríkisstjórann af en
frá því hafi verið horfið á síðustu
stundu.
Ég kannaðist illa við frásögn
Guðna af stjórnarkreppunni, sem
upp kom vorið 1958, þegar vinstri-
stjórn Hermanns Jónassonar riðaði
til falls vegna deilna innan hennar
um útfærslu fiskveiðilögsögunnar
1. september það ár. Höfundurinn
segir:
„Alþýðubandalagið með Lúðvík
Jósepsson sjávarútvegsráðherra í
broddi fylkingar hugðist færa fisk-
veiðilögsöguna í 12 mílur án tafar.
Alþýðuflokkurinn vildi hins vegar
ná samningum við Breta með milli-
göngu Atlantshafsbandalagsins.
Aftur lét forseti að sér kveða,
stappaði stálinu í alþýðuflokks-
menn og hvatti þá til að láta Lúðvík
og félaga ekki ráða ferðinni.“
Heimildir Guðna fyrir þessari
frásögn af afskiptum Ásgeirs Ás-
geirssonar, þá forseta, virðast vera
bandarísk skjöl, skrifuð af starfs-
manni sendiráðs Bandaríkjanna
hér á landi. Slík skjöl geta stundum
verið öruggar heimildir og stund-
um ekki. Oftar en ekki er þar að
finna pólitískt hjal viðmælenda
sendiráðsins þá stundina.
Á göngum Menntaskólans í
Reykjavík upplýsti Jón Baldvin
Hannibalsson okkur félaga sína um
það að pabbi hans væri að pakka
niður í ráðuneytinu. Um kvöldið
þann sama dag spratt föðurbróðir
Jóns Baldvins, Finnbogi Rútur
Valdimarsson, upp úr grænum dív-
an og settist við símann. Í kjölfarið
gerði Alþýðubandalagið samstarfs-
flokkum sínum tilboð sem efnislega
hljóðaði svona: Alþýðubandalagið
samþykkir öll skilyrði Alþýðu-
flokksins fyrir útfærslu gegn því
einu að fiskveiðilögsagan verði
færð út í 12 mílur 1. september nk.
Þetta var skák og mát.
Ég held að Ásgeir Ásgeirsson
hafi ekki komið við þessa sögu, þótt
hann léki lykilhlutverk í stjórnar-
myndun í desember það sama ár
með einu símtali til Emils Jóns-
sonar.
Bók um forseta Íslands getur
aldrei orðið þungavigtarverk af
þeirri einföldu ástæðu að embættið
sjálft er svo léttvægt að það getur
aldrei orðið tilefni slíkrar umfjöll-
unar. Þó er einn þráður sem tengir
þjóðina og embættið saman. Frá
árinu 1952, þegar Ásgeir Ásgeirs-
sonar var kjörinn forseti, hefur ís-
lenzka þjóðin aftur og aftur látið
það koma skýrt fram, að hún ráði
því hverjir setjast að Bessastöðum
næstu fjögur ár en ekki ráðandi
stjórnmálamenn hvers tíma. Þetta
kom m.a. skýrt fram í kjöri Krist-
jáns Eldjárns og Vigdísar Finn-
bogadóttur.
Það er löngu kominn tími á að
ræða það í alvöru að leggja emb-
ættið niður og fela forseta Alþingis,
sem er miklu merkilegra embætti í
sögu íslenzku þjóðarinnar,
ákveðnar skyldur, sem nú tengjast
forsetaembættinu.
En hvað sem þeirri skoðun líður
verður spennandi að fylgjast með
því síðar, þegar sagnfræðingurinn,
sem nú situr á Bessastöðum tekur
til við að fjalla um eigin veru þar.
Ekki efniviður
í meiriháttar
sagnfræðiverk
Morgunblaðið/Ómar
Forsetahjón Guðni Th. Jóhannesson, forseti Íslands, og Eliza Reid, kona hans, veifa til mannfjöldans frá svölum
Alþingishússins á Austurvelli. Guðni var settur í embætti þann 1. ágúst 2016.
Sveinn Björnsson Ásgeir Ásgeirsson Kristján Eldjárn Vigdís Finnbogadóttir
Fræðirit
Fyrstu forsetarnir: embætti þjóð-
höfðingja Íslands á 20. öld
Eftir Guðna Th. Jóhannesson.
Sögufélag, 2016, 291 bls., kilja.
STYRMIR
GUNNARSSON
BÆKUR