Morgunblaðið - 24.02.2018, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 2018
Rau›arárstígur 14 · sími 551 0400 · www.myndlist.is
Opið virka daga kl. 10–18, laugard. kl. 11–16, sunnud. lokað
Við leitum að
listaverkum
erum að taka á móti verkum á næsta listmunauppboð
Við leitum að góðum verkum eftir louisu matthíasdóttur, Þórarin B. Þorláksson,
Nínu tryggvadóttur, Jóhann Briem, Þorvald Skúlason og Jóhannes S. Kjarval.
Þá erum við einnig með kaupendur að góðum verkum eftir Guðmundu andrésdóttur,
Kristján Davíðsson, Georg Guðna, alfreð Flóka, Jóhannes Jóhannesson, Birgi andrésson
og Stórval. einnig er eftirspurn eftir verkum Karólínu lárusdóttur, Húbert Nóa,
eggerts Péturssonar og olíumálverkum eftir erró.
Áhugasamir geta haft samband í síma 551-0400 Vefuppboð
Myndlist – lýkur 27. febrúar
Kristall og gler – lýkur 7. mars
Þú ert lifandi
nákvæmlega núna
allt annað er blekking
punktur basta
ekkert kníverí með kexið
(Sigurður Pálsson: Ljóðorku-
þörf VI bls. 16, Rvk. 2009)
Orðtakið „ekkert kní-verí með kexið“var SP ljóðtamt ogmunntamt í senn í
merkingunni „og ekkert
meira múður með það“
gjarnan í kjölfar kokhraustra
og vafasamra fullyrðinga um
hin ýmsu mál. En hvaðan er
þetta eiginlega komið? Aug-
ljóslega er hér rannsóknar
þörf.
Skv. orðabókum er knífirí / kníferí / kníverí tökuorð úr dönsku,
kniberi, sem táknar í hvoru tveggja málinu ákafa sparsemi (danskt
þjóðareinkenni en flestum Íslendingum framandi). Í dönsku er það
algengast í orðasambandinu „med kniberi“ og þýðir þá „með naum-
indum“.
Ritmálssafn Orðabókar Háskólans telur elsta dæmi orðsins á prenti
að finna í skáldsögu Guðmundar G. Hagalín um Kristrúnu í Hamravík
frá 1933. Þar segir á bls. 106 svo af samskiptum „heimsins mikla stjórn-
ara“ og Kristrúnar „að hann
kærði sig ekki um að vera
með neitt kníferí við þá konu
úr því hann væri á annað
borð farinn að láta tvítug
trén reka á hennar fjörur“.
Ritmálssafnið mátti svo
blóðmjólka með því að slá
upp orðinu „kex“ og þar með fannst reyndar líkleg lausn gátunnar. Vís-
að er þar á einum stað til bls. 14 í Ástarsögu Steinars Sigurjónssonar
(Reykjavík 1958) og eftirfarandi dæmi tilfært: „ ... og búið með það! ekk-
ert knífirí með kexið!“ Langlíklegast verður að telja að þaðan sé orðtak-
ið komið til SP, enda Steinar dáður og vinsæll höfundur á mótunarárum
hans, partur af skyldulesningu allra skáldmenna.
Enn skal þó kafað: Í gullkistunni timarit.is má reyndar finna heimildir
um eldri dæmi knífirís en ratað hafa í ritmálssafnið. Í viðtali við Þjóðvilj-
ann 14. nóvember 1944 segir Ottó N. Þorláksson frá stofnun Bárufélags-
ins í Reykjavík hálfri öld fyrr. Á fyrstu árum félagsins áttu sjómenn í
kjarabaráttu við útgerðarmenn sem sumir hverjir vildu ma. reyna að
minnka rúgbrauðskammt háseta úr einu og hálfu brauði í eitt brauð. Um
þetta segir Ottó: „Aðrir sem vildu eitthvað til vinna að fá góða fiskimenn
hétu því að hjá þeim skyldi ekki verða „neitt knífirí með hálfa brauðið“
og er það orðið máltæki síðan. Einn af þeim var Geir Zoega sem sagði:
„Karlarnir draga ekki svangir“. “
Séð hef ég einnig „ekkert knífirí með harða brauðið“ og sömuleiðis
heyrt „hagldabrauðið“ nefnt í þessu sambandi en hvort tveggja eru trú-
lega afbakanir á hálfa brauðinu, (afbakað brauð er sem sagt til).
Að lokum: Orðið knífirí er upphaflega „ekki í Blöndal“ en rataði síðan
inn í viðbæti Blöndalsbókar 1963, útskýrt sem „sparsommelighed“. Þar
getur að líta eftirfarandi dæmi um notkun orðsins: „Það er ekkert knífirí
með kandísinn“ sem útleggst: „der er ingen smalle steder“.
Ef grannt er skoðað virðist því ekkert knífirí með þetta ágæta orð í ís-
lensku máli.
Knífirí / kníferí / kníverí
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
thorarinn@eldjarn.net
Þær kynslóðir, sem nú lifa á Vesturlöndum – ogþá er átt við beggja vegna Atlantshafs – hafaalizt upp við það viðhorf, sem okkur hefur líkaverið innrætt í skóla, að okkar siðferðisstig sé
hærra en annarra þjóða heims. Að einhverju leyti er
þetta sjónarmið einn af grundvallarþáttum kristinnar
menningar.
Sú mannkynssaga, sem mín kynslóð alla vega lærði í
skóla, gekk m.a. út á hefja til vegs og dýrðar glæst tímabil
Brezka heimsveldisins, sem af gæzku sinni breiddi sið-
menninguna út um allan heim ásamt öðrum evrópskum
nýlenduveldum og vann samvizkusamlega að því að
draga fólk í öðrum heimshlutum upp úr svaði fávizku og
fátæktar.
Talið er að nýlenduveldi okkar heimshluta hafi fyrir
rúmum hundrað árum ráðið yfir um 84% heimsbyggð-
arinnar.
Í sögukennslu um og upp úr miðri síðustu öld var
minna talað um aðrar hliðar ný-
lendustefnunnar en þetta göfuga
hlutverk, sem henni var talið til tekna.
Það var lítið um það rætt að hvíta
fólkið á Vesturlöndum taldi sig hafa
rétt á að flytjast milljónum saman til
nýlendnanna, leggja þar undir sig
lönd og hlunnindi og lifa þar góðu lífi á vinnu fátæks fólks,
sem þjónaði því samvizkusamlega allan sólarhringinn.
Það var heldur ekki mikið fjallað um það í sögukennslu
þeirra tíma að í skjóli nýlenduveldanna voru 11 milljónir
Afríkubúa seldar sem þrælar til annarra heimshluta, að-
allega þó til Ameríku.
Og ef einhver þjóðfélagsöfl í nýlendunum vildu hrista
af sér þessa hvítu innflytjendur og taka stjórn á eigin
landi voru þeir umsvifalaust útmálaðir sem hryllilegir
hryðjuverkamenn.
Það sama átti reyndar við um sjálfstæðisbaráttu Íra.
Langt fram eftir síðustu öld töluðu íslenzkir fjölmiðlar
jafnan um írska „hryðjuverkamenn“, þegar fréttir voru
sagðar um átök Breta og Íra, sem áttu sér langa sögu.
Í raun höfum við hér á Íslandi, eins og yfirgnæfandi
meirihluti fólks á Vesturlöndum tileinkað okkur sögu-
skýringar engilsaxa og meðreiðarsveina þeirra í nýlendu-
pólitíkinni. Og raunar í svo ríkum mæli að þegar við töl-
um í dag um hugsanlegt sjálfstæði Færeyinga og
Grænlendinga frá Dönum verður það nærtækasta rök-
semdin gegn því, að þessar tvær þjóðir hafi ekki efni á
því. Þær fái svo mikla peninga frá Dönum.
Dettur einhverjum í hug að annað hafi átt við um okkur
fyrir hundrað árum? Og hér erum við samt: sjálfstæð
þjóð.
Þessa sögu má segja á allt annan veg.
Hún er í stuttu máli á þá leið að Vesturlandaþjóðir hafi
í krafti hernaðarlegra yfirburða, sem byggðist á tækni-
legri þróun vegna endalausra styrjalda á meginlandi
Evrópu, lagt undir sig heimsbyggðina í skjóli hervalds og
farið ránshendi um eignir annarra þjóða. Söguhetjan í
sögu George Orwell í Dögum í Búrma (sem er hann sjálf-
ur) lýsir markmiði Breta í Búrma snemma á síðustu öld,
sem þjófnaði. Þar voru bara ómerkilegir þjófar á ferð en
ekki göfugar hvítar manneskjur sem vildu hjálpa vesa-
lingunum í Búrma.
Þjófnaðurinn var framkvæmdur með ýmsum hætti.
Það er t.d. nánast ekki hægt að lýsa á prenti framferði
menningarþjóðarinnar Belga á svipuðum tíma í Kongó.
Það er stigsmunur en ekki eðlismunur á drápsaðferðum
Belga í Kongó og nazista á dögum Þriðja ríkisins.
Við Íslendingar þekkjum þessa sögu á eigin skinni
vegna þess að Bretar fóru auðvitað ránshendi um fiski-
miðin hér við land og báru fyrir sig „alþjóðalög“ þeirra
tíma. Hverjir settu þau?
Hið tvöfalda siðgæði vestrænna
ríkja, sem að er vikið í fyrirsögn þess-
arar greinar felst í því að þegja vand-
lega um þessa hlið nýlendustefnunnar
þegar fjallað er um þetta tímabil
heimssögunnar. Sú tvöfeldni er ekki
bundin við nýlendupólitíkina. Þegar fjallað er um um-
bótamanninn Martin Lúther er þess vandlega gætt fram
á þennan dag að geta ekki um afstöðu hans til gyðinga,
sem skjalfestar heimildir eru um.
Það er óumdeilt að við Vesturlandabúar höfum lýðræð-
ið fram yfir margar aðrar þjóðir í heiminum. Á dögum
kalda stríðsins var rík tilhneiging til að vilja flytja slíkar
stjórnarfarslegar umbætur út til annarra heimshluta.
Smátt og smátt lærðist okkur þó að það var ekki alveg
einfalt. Ástandið í Mið-Austurlöndum í dag er skýrt dæmi
um það. Slíkar umbætur verða að eiga sér jarðveg í við-
komandi löndum og eiga upphaf sitt þar.
Í bók Henry Kissingers um Kína er afar athyglis-
verður kafli þar sem fjallað er um hnökra í samskiptum
Kínverja og Bandaríkjamanna eftir atburðina á Torgi
hins himneska friðar.
Kínverskir ráðamenn skildu ekki kröfur Bandaríkja-
manna á hendur þeim vegna þeirra atburða og bentu á að
þeir hefðu engar kröfur uppi gagnvart Bandaríkjamönn-
um um það sem betur mætti fara í þeirra stjórnarháttum.
Við Vesturlandabúar höfum ekki úr þeim háa siðferði-
lega söðli að detta gagnvart öðrum þjóðum sem við sjálf
viljum gjarnan halda.
Nú eru nýjar kynslóðir að vaxa úr grasi hjá gömlum
fyrrverandi nýlendum Evrópuríkjanna, sem eru að hrista
af sér hlekki fortíðarinnar og sjá líf forfeðra sinna í öðru
ljósi en áður.
Það mundi verða okkar samfélagi til framdráttar að
ræða þessi mál öll á opnari hátt en við höfum gert og það
væri forvitnilegt að kynnast sýn þeirra fjölmörgu vel
menntuðu sagnfræðinga, sem við eigum á þessa sögu alla.
Það er ástæðulaust að lifa öllu lengur með þeirri lygi
sem haldið hefur verið að okkur.
Hið tvöfalda siðgæði
vestrænna ríkja
Hin engilsaxneska sýn
á söguna er meira en
málum blandin.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Ein læsilegasta bókin í ritröðAlmenna bókafélagsins, Safn
til sögu kommúnismans, sem ég
hef umsjón með, er Ég kaus frels-
ið eftir Víktor Kravtsjenko. Þótt
heitið sé tuggukennt, er bókin sjálf
full af örlagasögum, átakanlegum,
en um leið forvitnilegum, svo að
lesandinn leggur hana ógjarnan
frá sér. Höfundur fléttar samar í
eina heild ástarævintýri sín, skýr-
ar svipmyndir af ógnarstjórn Stal-
íns, ótal dæmi af svikum og prett-
um, en líka af hjálpsemi og
hugrekki.
Kravtsjenko fæddist 1905 og
ólst upp í Úkraínu. Hann varð í
upphafi sanntrúaður kommúnisti
og lærði verkfræði, og var einn
skólabróðir hans og góðkunningi
Leoníd Brezhnev, sem síðar varð
hæstráðandi í Ráðstjórnarríkj-
unum. En hungursneyðin í Úkra-
ínu 1932-1933 hafði mikil áhrif á
Kravtsjenko. Stalín olli þessari
hungursneyð með því að taka upp-
skeruna af bændum og reka þá inn
í samyrkjubú (eða flytja þá, sem
óþjálastir voru, nauðungarflutn-
ingum til Síberíu). Talið er, að um
sex milljónir manns hafi soltið til
bana, aðallega í Úkraínu, sem er
frá náttúrunnar hendi frjósamt
landbúnaðarland. Fjöldi barna
varð munaðarlaus og fóru þau í
hópum um Rússland að leita sér
matar. Tóku foreldrar Kravtsj-
enkos eina slíka stúlku inn á heim-
ilið.
Kravtsjenko varð verksmiðju-
stjóri víðs vegar um Ráðstjórn-
arríkin og kynntist þess vegna að-
eins óbeint hinum víðtæku
flokkshreinsunum Stalíns, þegar
einræðisherrann gekk milli bols og
höfuðs á mörgum kommúnistum.
Kravtsjenko sá líka álengdar fang-
ana í þrælkunarbúðunum, Gúlag-
inu, eins konar lifandi vofur, svipt-
ir öllum mannlegum virðuleik.
Hann þoldi sífellt verr kúgunina í
heimalandi sínu, og þegar honum
var í stríðinu boðið starf í við-
skiptanefnd Ráðstjórnarríkjanna í
Washington-borg, tók hann því
fegins hendi. Hann leitaði á náðir
Bandaríkjastjórnar í aprílbyrjun
1944 og gaf út bók sína á ensku
röskum tveimur árum síðar. Ærð-
ust vestrænir kommúnistar yfir
henni, og er af því löng saga.
Lárus Jóhannesson, lögfræð-
ingur og alþingismaður (móður-
bróðir Matthíasar Johannessens
ritstjóra), vann það stórvirki að
þýða bókina, sem var 564 þétt-
prentaðar blaðsíður í íslensku út-
gáfunni.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hann kaus frelsið