Skírnir - 01.09.2006, Side 21

3. Lærdómsmenn, sjálfstæði og þjóðernishyggja
Þannig mætti rekja í örstuttu máli nokkra þræði íslenskrar þjóð-
ernishyggju frá 18du öld til þeirrar 20stu. Þessi frásögn er tæplega
umdeild, eins langt og hún nær. Þetta er ljóslega rauður þráður:
Menning og mál þjóðveldisins er menning gullaldar og þjóðfrels-
ið er gullið. Þetta er sú söguskoðun sem býr að baki því sem sagt
er um íslenskt þjóðerni og mikilvægi frelsisins. Í fljótu bragði gæti
virst sem þessi söguskoðun, þessi snari þáttur íslenskrar þjóðern-
ishyggju, hafi hvorki orðið til með Eggerti Ólafssyni né fyrir áhrif
þýskrar rómantíkur, hvað þá pólitískra hugmynda Baldvins Ein-
arssonar, heldur hafi hún orðið til löngu fyrr og tengist lærdóms-
öld og húmanískri sagnaritun á latínu á 16du öld, og hafi jafnvel
haldið megineinkennum sínum allar götur síðan. Svo kynnum við
að ætla, ef við læsum í nokkrum latneskum verkum íslenskra
sagnfræðinga frá 16du til 18du aldar.
Athugum þá greinargerð húmanistanna fyrir einhverju því við-
fangsefni sem skýrir hvort og í hvaða skilningi þjóðernishyggja
einkenni verk þeirra. Vitaskuld skiptir máli hvert viðfangsefnið er.
Það þarf að vera nægilega almennt til að verðskulda umfjöllun
allra höfundanna og hafa skýringargildi um söguskoðun þeirra og
viðhorf til Íslands. Með þetta markmið í huga má segja að skýr-
ingar höfundanna á meginviðburðum Íslandssögunnar (að þeirra
mati) gefi þeim færi á að fella dóma og afhjúpa þannig almennar
skoðanir. Þetta er ekki síst að finna þegar þeir skrifa um tvennt,
annars vegar um landnám Íslands og hins vegar um fall þjóðveld-
isins. Ef við lítum til síðasta sagnfræðings tímabilsins, Finns Jóns-
sonar (1704–1789), þá kemur í ljós að þegar hann fæst við þessi at-
riði fellir hann helst dóma og afhjúpar viðhorf sín. Það á sér að lík-
indum einnig sögulegar skýringar og er sjálft dæmi um samhengi
í sagnaritun, því að það er einnig í umfjöllun um þessi atriði sem
forverar hans fella helst dóma um Íslendinga og Íslandssöguna.
Við nefnum fjóra höfunda til sögunnar auk Finns.
Eins og kunnugt er hefst saga nýlatneskrar sagnaritunar Ís-
lendinga seint á 16du öld. Nærtækasta skýringin er sú að sjálf
skrifin hafi verið viðbrögð við Íslandslýsingum útlenskra ferða-
hugmynd um sjálfstæði íslendinga 267skírnir
Skírnir haust nota-1 13.11.2006 15:55 Page 267