Jökull


Jökull - 01.01.2012, Page 16

Jökull - 01.01.2012, Page 16
S. Steinþórsson vötn á Íslandi (1938). Ritgerðasafn þetta var gefið út sérprentað 1943 undir heitinu Vatnajökull. Scientific Results of the Swedish-Icelandic Investigations 1936- 37-38, 306 blaðsíðna bók. Ennfremur birti Sigurð- ur árið 1940 yfirlitsgrein sem mikið var vitnað í, um rúmmál og hopun jökla um allan heim og breytingar á sjávarstöðu vegna þess. Eftir Vatnajökulsrannsóknirnar á 4. áratugnum liðu næstum tíu ár þar til Sigurður sté fæti á jökulinn aftur, í ágústmánuði 1946. Sá leiðangur, sem Stein- þór Sigurðsson stýrði og notaði vélsleða í fyrsta sinn á Vatnajökli, beindist einkum að Grímsvötnum, en vet- urinn áður hafði Sigurður kannað heimildir um eldgos í Vatnajökli og jökulhlaup tengd þeim. Meðal annars var mæld stærð þess svæðis sem hallar inn að Gríms- vatnalægðinni og ákoman innan þess. Þremur áratug- um síðar (1974) birti Sigurður árangur þeirra rann- sókna sem þarna hófust, í bókinni Vötnin stríð. Saga Skeiðarárhlaupa og Grímsvatnagosa. Árið 1952 flutti Sigurður erindi um Grímsvötn í Breska jöklarannsóknafélaginu í Cambridge þar sem hann skýrði óumdeilt samband eldgosa og jökul- hlaupa með nýjum hætti. Þá trúðu flestir kenningu Danans Níelsar Nielsen – að ísbráðnun í Grímsvötn- um af völdum gossins valdi hlaupi – en Sigurður sýndi með gildum rökum fram á hið gagnstæða: þrýstiléttir í öskjunni vegna hlaupsins getur komið gosi af stað. Þetta líkan, sem upphaflega var byggt á rannsóknum hans á hlaupum úr jökulstífluðum lónum, er nú al- mennt talið gilda um þau eldgos innan Grímsvatna- öskjunnar sem fylgja jökulhlaupum. Sigurður birti um dagana 30 vísindagreinar um jöklafræði auk fyrrnefndrar bókar um Grímsvötn, 30 smærri greinar tengdar jöklum og jöklaferðum og 24 blaða- og tímaritagreinar fyrir almenning. Hann var forseti Jöklarannsóknafélagsins frá 1969 til dauðadags, stjórnaði frá árinu 1953 flestum árlegum leiðöngrum þess á Vatnajökul, og skrifaði mikið í tímarit félagsins, Jökul. Þjórsárdalur 1939 Sumarið 1939 tók Sigurður þátt í uppgreftri norrænna fornleifafræðinga í Þjórsárdal. Daninn Aage Roussell og Kristján Eldjárn fóru fyrir uppgreftri á Stöng en Matthías Þórðarson stýrði verkinu á Skeljastöðum þar sem 66 beinagrindur voru grafnar upp úr kirkjugarð- inum og rannsakaðar af Jóni Steffensen læknaprófess- or. Rústirnar voru sýnilega grafnar undir þykku lagi af ljósum vikri og hlutverk Sigurðar var að ákvarða ald- ur hans og þar með eyðingar dalsins. Niðurstaða hans var sú að askan væri úr Heklugosinu 1300 sem er vel lýst í annálum: ferlegt gos sem dreifði ösku yfir Mið- Norðurland milli Vatnsskarðs og Öxarfjarðarheiðar en glóandi vikur brenndi þök af bænum í Næfurholti, 18 km í burtu. Byggt á þessum lýsingum höfðu þeir Sigurður og Hákon Bjarnason tengt efra ljósa lagið á Norðurlandi við H 1300 í Geografisk Tidsskrift 1940. Slíkt eldgos hlyti að hafa skilið eftir sig þykkan og grófan vikur í Þjórsárdal, 18 km norðan við Heklu, og árið 1939 hafði Sigurður ekki fundið í dalnum neina gosösku sem samrýmst gæti lýsingum á 1300-gosinu aðra en þá sem lá ofan á byggðarústunum. Ýmsir urðu til að véfengja þær niðurstöður Sig- urðar að Þjórsárdalur hefði eyðst af völdum eldgoss árið 1300, þvert á móti bentu rök til þess að dalur- inn hefði eyðst í hallæri kringum 1050. Margir bæir höfðu verið í Þjórsárdal þannig að á 300 árum hefðu fleiri en 66 verið grafnir í Skeljastaðakirkjugarði frá kristnitöku árið 1000. Sigurður lét ekki sannfærast og benti á að á liðnum árum hefði óþekktur fjöldi beina- grinda verið fjarlægður úr kirkjugarðinum, sem var að blása upp. Heklugosið 1947–1948 varð íslenskum jarðvís- indamönnum mjög lærdómsríkt. Sigurður veitti því athygli að þrátt fyrir öfluga upphafshrinu myndaðist lítið af ljósum vikri. Jafnframt var vikurinn kísil- snauðari en ljósu lögin á Norðurlandi og í Þjórsár- dal, 62% SiO2 samanborið við 67%. Þetta vakti þá hugmynd að stóru kísilríku lögin marki upphaf nýrrar eldgosahrinu en síðari gos hrinunnar verði ævinlega smærri og kísilsnauðari. Einnig varð ljóst að mestur hluti gjóskunnar kemur upp á stuttum tíma í byrjun gossins og myndar því mjóan gjóskugeira hið næsta eldstöðinni. Af þeim sökum má ekki hafa langt milli öskulagasniða kringum eldstöðina ef tengja á lögin réttum gosum af öryggi. Með þetta í huga hóf Sig- urður það verk, sem ásamt öðru tók hann mörg sumur, að mæla upp öskulagasnið kringum Heklu. Þá kom í ljós að dökkt lag sem hann hafði merkt sem H 1693 í Þjórsárdalsrannsókninni 1939 var í raun H 1300, en 14 JÖKULL No. 62, 2012
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168
Page 169
Page 170
Page 171
Page 172
Page 173
Page 174
Page 175
Page 176
Page 177
Page 178
Page 179
Page 180
Page 181
Page 182
Page 183
Page 184
Page 185
Page 186
Page 187
Page 188
Page 189
Page 190
Page 191
Page 192
Page 193
Page 194
Page 195
Page 196
Page 197
Page 198
Page 199
Page 200

x

Jökull

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Jökull
https://timarit.is/publication/1155

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.