Morgunblaðið - 27.09.2018, Blaðsíða 64

64 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. SEPTEMBER 2018
VIÐTAL
Anna Margrét Björnsson
amb@mbl.is
„Forðastu kvikmyndaskóla, fylgdu
eigin hugsjón og festu allt sem þú
sérð á filmu,“ eru nokkur þeirra ráða
sem hinn óviðjafnanlegi Jonas Mek-
as gefur upprennandi kvikmynda-
gerðarfólki. Hann er heiðursgestur
RIFF, Alþjóðlegu kvikmyndahátíð-
arinnar í Reykjavík, í ár en hún hefst
í dag.
Mekas er þekktur sem guðfaðir
bandarískrar framúrstefnukvik-
myndagerðar. Hann vann náið með
listamönnum á borð við Andy War-
hol, John Lennon, söngkonunni Nico
og Salvador Dali svo aðeins fáir séu
nefndir. Nafn hans er órjúfanlega
tengt listasenu New York-borgar á
sjöunda áratugnum, senu sem setti
mark sitt á heiminn allan.
Mekas er meðal annars þekktur
fyrir kvikmyndir sínar í dagbók-
arformi en margir merkir ein-
staklingar og listamenn hafa birst í
þeim, meðal annars Allen Ginsberg,
Jackie Kennedy, Warhol, Dali og
góðvinur hans George Maciunas
sem var upphafsmaður Fluxus-
stefnunnar.
Handtekinn af nasistum
Fyrri hluti ævi Mekasar var erfið-
ur. Mekas flúði heimaland sitt Lithá-
en í seinni heimsstyrjöldinni en var
handtekinn í Þýskalandi og settur í
vinnubúðir nasista. Eftir stríð, þegar
hann var 26 ára, var hann fluttur til
Bandaríkjanna sem flóttamaður og
settist að í Brooklyn í New York og
lærði um stund hjá Avant-gardist-
anum Hans Richter.
Mekas er 95 ára en lætur það ekki
stöðva sig. Hann opnar sína fyrstu
listasýningu hérlendis í Ásmundar-
sal í næstu viku og situr fyrir svör-
um 3. október eftir sýningu á The
Sixties Quartet, fjórum stutt-
myndum sem gerðar eru upp úr dag-
bókarmyndum hans. Þar er að finna
viðtöl við Jackie Kennedy, John
Lennon, Andy Warhol og George
Maciuna.
Fæddist í litlu þorpi í Litháen
„Ég bý til kvikmyndir og þess
vegna er ég kvikmyndagerðar-
maður. Ég skrifa ljóð og er því ljóð-
skáld. En ég er ekki listamaður af
því að orðið er svo óljóst í dag, eng-
inn veit hvað það þýðir lengur,“ seg-
ir Mekas þegar ég spyr hann við
hvaða listform hann kenni sig helst í
dag. Hann segist líka enn vera að
sinna tónlist. „En hljómsveitin mín,
sem var leidd af þeim Ken Wollesen
og Dalius Naujo og lék alltaf á
frönskum bistro í Brooklyn, leystist
upp þegar okkur var hent út af
staðnum fyrir að vera með of mikinn
hávaða. Við erum að setja hana sam-
an aftur núna í Los Angeles.“
Mekas fæddist í litlu sveitaþorpi í
norðurhluta Litháens árið 1922. „Ég
ólst upp í algjörum samhljómi við
náttúruna. Fyrsta starfið mitt sem
unglingur var að tína blóm fyrir
grasalækni þar sem ég þekkti öll
blóm og jurtir sem uxu í nágrenninu.
Í stórborginni líður mér eins og út-
laga.“
Sá fyrstu kvikmyndina 15 ára
Spurður um hvaða kvikmyndir
hann sá fyrst sem ungur maður seg-
ist hann hafa séð fyrstu kvikmynd-
ina fimmtán ára gamall. „Það var
eitthvert bandarískt melódrama, ég
man ekki eftir neinu úr henni leng-
ur. Síðar, þegar Sovétmenn hertóku
Litháen, var ég neyddur til þess að
horfa á áróðursmyndir þeirra. Þær
voru mjög leiðinlegar. Ég uppgötv-
aði ekki alvörukvikmyndir fyrr en
árið 1949 þegar ég kom til New
York-borgar. Ég ákvað um leið að
kaupa mér kvikmyndatökuvél og
byrja að taka upp. Þá hófst líf mitt í
kvikmyndagerð, þegar ég var 27 ára
gamall,“ segir Mekas. Ég spyr
hvernig hann hafi endað í New
York-listasenunni eftir að hafa kom-
ið þangað sem flóttamaður. „Ég kom
ekkert sjálfur til New York,“ út-
skýrir hann. „Ég var fluttur þangað
af flóttamannasamtökum Samein-
uðu þjóðanna eftir að hafa verið í
þýskum vinnubúðum í eitt ár og svo í
flóttamannabúðum næstu fimm ár,
eftir stríðið.“ Hann segist hafa byrj-
að á dagbókarforminu þegar hann
var sex ára gamall. „Ég var með þrá-
hyggju fyrir að halda dagbók. Ég
hugsa að það hafi verið sú þráhyggja
ásamt þeirri staðreynd að ég hef alls
enga hæfileika í að græða mikinn
pening á að gera stórar kvikmyndir í
fullri lengd að ég fór út í þessa
grein.“
Heimilið var afdrep fyrir
upprennandi listamenn
Mekas hitti Andy Warhol fyrst
heima hjá sér. „Ég bjó í svona „loft“
íbúð á árunum 1961 til 67. Ég elska
að búa í svoleiðis heimkynnum, þoli
ekki venjulegar íbúðir. Heimili mitt
var einskonar afdrep fyrir upprenn-
andi listamenn á þessum tíma; ljóð-
skáld, málara, tónlistarfólk, kvik-
myndagerðarmenn. Enginn þeirra
var þekktur. Andy byrjaði að venja
komur sínar þangað líka og bara
hékk í kringum okkur. Hann var
ekki byrjaður að gera kvikmyndir.
Hann hitti þessar fyrstu ofur-
stjörnur sínar þarna og fékk inn-
blástur til að gera eigin kvikmyndir.
Það var mjög eðlilegt. Við veittum
hvert öðru innblástur.“
– Nú hefur þú unnið með mörgum
stórnöfnum í heimi tónlistar og
myndlistar. Hvað af þessu fólki þótti
þér eftirminnilegast?
„Fólk tekur yfirleitt eftir stóru
nöfnunum af þeim sem ég hef unnið
með. En þessi stóru nöfn hefðu ekki
orðið stór ef þau hefðu ekki verið
innblásin af litlu nöfnunum, fólkinu
sem byrjar með hugmyndirnar, fólki
eins og Angus McLise, Barbara
Rubin, Tony Conrad, Piero Heliczer,
Jack Smith, Harry Smith, lista-
mönnunum sem bjuggu til landa-
kortið fyrir þá stóru,“ svarar Mekas.
Ég segi honum að ég sé mikill
aðdáandi Nico og Velvet Under-
ground og er forvitin um hvernig
hann kynntist henni. „Ég kynntist
Nico í gegnum Nico Papatakis sem
var að hjálpa rithöfundinum Jean
Genet að gera Un Chant D’Amour
og var meðframleiðandi að Shadows
eftir Cassavetes. Ég kynnti Nico og
Velvet Underground fyrir Andy,“
segir Mekas. Hann segist alltaf hafa
haldið sig innan neðanjarðargeirans.
„Ég held mig frá yfirborðs-
kenndum heimi þar sem gróðasjón-
armið ráða ríkjum. Það eru aðrir
heimar tónlistar, kvikmynda og
myndlistar sem eru miklu meira
spennandi. Staðir eins og Brooklyn
og London, og um allt. Nýir staðir,
ungt fólk, ung orka, ný orka.“
Hluti af lífinu að skapa tónlist
Hvaða ráðleggingar myndi hann
gefa ungu kvikmyndagerðarfólki í
dag? „Fáðu þér myndavél og byrj-
aðu að taka upp. Allt, hvað sem er.
Forðastu kvikmyndaskóla. Fylgdu
eigin hugsjón. Sökktu þér ofan í
kvikmyndir, horfðu á þær allar. Líka
þær slæmu. Sérstaklega þær slæmu
og þær gömlu.“
Mekas hefur komið oft til Íslands,
meðal annars á Listahátíð árið 2008.
Hvernig er upplifun hans af Íslandi
og listasenunni hér? „Mér finnst
gaman að allir syngja og allir flytja
tónlist. Það er alveg eins og í þorp-
inu sem ég ólst upp í. Við sungum
alltaf en tókum okkur ekkert alvar-
lega sem tónlistarfólk. Að skapa tón-
list var bara hluti af lífi okkar. Það
er eðlilegt, eða það er eins og þetta á
að vera. Ég er líka hrifinn af því að á
Íslandi eru tveir hópar, sá sýnilegi
og sá ósýnilegi. Ég get bara rétt
ímyndað mér hverskonar tónlist er
búin til í hinu ósýnilega Íslandi.“
Björk Guðmundsdóttur bregður
fyrir í mynd eftir Mekas. Hvernig
kom það til? „Ég myndaði hana þeg-
ar hún fór með mig og Marinu
Abramovic út á flugvöll fyrir svona
fjórum eða fimm árum, hún var að
benda mér á hvar hún hefði átt
heima. Það var fallegt augnablik og
ég notaði það skot til að enda mynd-
ina.“
Eðlilegt að ná 100 ára aldri
Sýning Mekas í Ásmundarsal er
samsett, að hans sögn, af innsetn-
ingum og ýmsum eldri kvikmynda-
verkum. „Viðfangsefni mín eru öll
tengd lífinu í kringum mig, vinum
mínum, daglegu lífi. Ég hef engan
áhuga á fortíðinni. Ég hef áhuga á
samtímanum, hann er það eina sem
skiptir máli og við höfum stjórn á, ef
við viljum það. Það er svo mikill ljót-
leiki í fortíðinni og það hefur enn
áhrif á samtímann, horfðu bara á
það sem er að gerast í heiminum í
dag, þjóðernishyggjan, úrelt skipu-
lögð trúarbrögð, langærar minn-
ingar frá tímum ættbálkanna sem
snúast um hefnd, rasisma, þetta
kemur allt frá minningum. Mér
finnst best að halda mig við augna-
blikið sem við lifum í og framtíðina.
Ég er sjálfur súfisti þegar kemur að
andlegu hliðinni. Ég trúi á dýrlinga,
engla, spámenn og dulspekinga, eins
og Jakob Boehme, Meister Eck-
hardt, Hermes Trismegistus og
Sankti Teresa frá Avilu. Lestu ævi-
sögu hennar! Og já, hinn mikla Ibn
Arabi.“
Nú er Mekas að nálgast hundr-
aðasta æviár sitt. Ég spyr hann
hverju hann þakki almennan hress-
leika og háan aldur. „Hár aldur minn
er ekkert sérstakur. Það er eðlilegt
fyrir fólk að lifa þar til það verður
hundrað ára, finnst mér. Ef maður
deyr fyrr hefur eitthvað farið úr-
skeiðis. Of mikill matur, of miklar
áhyggjur, of mikið kynlíf og svo
framvegis. Áhyggjur af morgundeg-
inum. Ég hef aldrei áhyggjur af hon-
um. Ég læt engla leiða mig áfram í
lífinu. Maður verður bara að hlusta á
himinhvelfingarnar. Það er erfiðasti
hluti lífsins, endalausi parturinn.
Mér líkar það. Það er það sem ég
geri, það er vinnan mín. Afgangur-
inn gerist svo sjálfkrafa.“
Upplýsingar um myndirnar eftir
Mekas sem sýndar verða á RIFF má
finna á vef hátíðarinnar, www.riff.is.
Ljósmynd/Liz Wendelbo
Fjörkálfur Jonas Mekas bregður á leik á einni af götum heimaborgar sinnar, New York.
„Held mig frá yfirborðskenndum heimi“
 Jonas Mekas, guðfaðir bandarískrar framúrstefnukvikmyndagerðar, er heiðursgestur RIFF
 „Ég hef áhuga á samtímanum, hann er það eina sem skiptir máli,“ segir hinn 95 ára gamli Mekas
Sindragata 12c | Ísafirði | Sími 456 1300 | smidjan@velsmidjan.is
Frábær smurefni sem einangra, verja
og koma í veg fyrir tæringu eins og
verkfæra o rafma nsvara.
100% eins árs RAKAVÖRN
Rafport ehf • Auðbrekka 9-11 • 200 Kópavogur • Sími 580 1900 • rafport@rafport.is
Merkivélarnar
frá Brother eru
frábær lausn
inná hvert
heimili og
fyrirtæki
Komdu og kíktu
á úrvalið hjá okkur