Náttúrufræðingurinn - 2017, Blaðsíða 37

37
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
sveimi Kröflu, en óljós yfirborðs-
ummerki um Húsavíkurmisgengin
hafa fundist í þeim sprungusveimi.6
Sömuleiðis má finna sprungur
með vest-norðvestlæga stefnu í
Öxarfirði, í beinu framhaldi af Gríms-
eyjarbrotabeltinu.9 Þetta bendir til
þess að Grímseyjar brotabeltið nái á
land, þó að sprungurnar á landi hafi
ekki hreyfst mikið á nútíma.
ÁHRIF LANDSLAGS Á
SPRUNGUSVEIM
Yfirleitt hefur verið gert ráð fyrir
því að stefna ganga í jarðskorpunni
ráðist af spennusviði, bæði því sem
skapast vegna flekahreyfinga og því
sem þrýstingsbreytingar í kviku-
hólfi valda.48,49 Á seinustu árum
hefur komið æ betur í ljós að lands-
lag hefur einnig áhrif á það hvaða
stefnu kvikugangar taka þegar
þeir brjótast út úr kvikuhólfum.
Gossprungur í hlíðum Eyjafjalla-
jökuls virðast til dæmis ekki fylgja
stefnum í samræmi við þrýsting í
kvikuhólfi eða tektónískar spennur
heldur fylgja lögun eldfjallsins.50
Hraunskildir innan gosbelta Íslands
virðast einnig megna að draga veru-
lega úr sprungumyndun þar sem
sprungusveimar skera þá,4 jafnvel
stöðva framgang sveimsins. Dæmi
má sjá í hlíðum Skjaldbreiðar, Koll-
óttudyngju og fleiri slíkra fjalla.
Sýnt hefur verið fram á að kviku-
gangurinn sem breiddist út frá
Bárðarbungu í ágúst 2014 fór að
verulegu leyti eftir landslagi á leið
sinni út úr öskjunni og norður í
Holuhraun. Hann beygði tvisvar á
leiðinni og hikaði nokkrum sinnum
í framgangi sínum í samræmi við
landslag.34,51
KVIKUVIRKNI INNAN
SPRUNGUSVEIMS
Flestar sprungur innan Norður-
gosbeltisins virðast myndast vegna
kvikuinnskota í jarðskorpunni.
Sumar þeirra myndast þó vegna
hreyfinga sem tengjast þverbrota-
beltunum. Með aðferðum þeim sem
hér er lýst hafa sprungusveim-
arnir verið kortlagðir með meiri
nákvæmni en áður. Það getur
komið sér vel þegar gliðnunarat-
burðir verða í framtíðinni og meta
þarf hvar líklegt er að kvikan brjóti
sér leið í jarðskorpunni með til-
heyrandi sprunguhreyfingum og
eldgosahættu á yfirborði jarðar.
Á undanförnum áratugum má
segja að bylting hafi orðið í þekk-
ingu manna á sprungusveimum
og myndun þeirra. Þannig hafa
gervitunglamyndir, jarðskjálftamæl-
ingar, loftmyndir, hallamælingar
og nákvæmar GPS-landmælingar
orðið til þess ásamt betri kort-
lagningu og aldurs- og efnagrein-
ingu hrauna að ferlin við myndun
sprungusveima hafa skýrst til muna.
Í þessari þróun skiptu gliðnunarat-
burðir í Eþíópíu árin 2005–2010
og í Bárðarbungu árið 2014 miklu
máli, og hafa ratsjármyndir verið
notaðar með góðum árangri til að
sýna hvernig sprungusveimarnir
hreyfðust í þeim umbrotum.34,45,52
Hver nýr gliðnunaratburður hefur
því skilað aukinni þekkingu á því
hvernig sprungusveimar myndast.
Enn er óljóst hvort gliðnunarhrinu
Bárðarbungu er lokið. Vera kann
að á næstu árum bæti Bárðarbunga
við reynslu okkar af gliðnunar-
atburðum og áhrifum þeirra á
sprungusveima.
English Summary
Fissure swarms in the Northern
Volcanic Zone and the Bárðar-
bunga 2014 rifting event.
The Bárðarbunga rifting event in 2014–
2015 and eruptions related to this event
clearly showed how central volcanoes
and fissure swarms become activated.
Such rifting events are rare, and are
mostly seen in Iceland and in East Africa,
the only places on Earth where diver-
gent plate spreading is occurring on
land. Fissure swarms, like those seen at
Þingvellir or at Gjástykki, are formed
and activated during such events.
Fissure swarms are elongated areas
where fracture density is high. They are
often connected with a central volcano.
Fissure swarms are thought to form
when dikes are injected into a shallow
crust, causing it to extend and form and
activate surface fractures. The fractures
are often a part of a graben which is sub-
siding and widening when the dike
propagates beneath it. Sometimes the
dikes extend to the surface, forming fis-
sure eruptions, like the Holuhraun erup-
tion which started at the end of August
2014 and lasted for six months. The
Northern Volcanic Zone is formed by
several fissure swarms which are ar-
ranged side by side and partly merge.
They have been formed and modified by
dikes and eruptions through time. The
latest dike intrusion and the associated
eruptions occurred in the Bárðarbunga
fissure swarm, in the southernmost part
of the Northern Volcanic Zone. To the
north, the Northern Volcanic Zone is
bounded by the Tjörnes Fracture Zone,
which is a transform zone and the
source of large earthquakes.