Náttúrufræðingurinn - 2017, Blaðsíða 60

Náttúrufræðingurinn
60
Helgi Hallgrímsson
Grasvíðir –
Heimsins minnsta tré
Heimsins minnsta tré – svo kall-
aði sænski grasafræðingurinn Carl
von Linné grasvíðinn (minima inter
arbores), þennan góðkunningja
okkar Íslendinga, kenndi hann við
gras eða jurtir (lat. herba), og gaf
honum fræðinafnið Salix herbacea.
Eldra fræðinafn er Salix graminea, af
lat. gramen = gras. Reyndar munu
fáir hugsa um tré þegar þeir líta
þessa agnarlitlu plöntu. Þrátt fyrir
það er hún trékennd og náskyld
öðrum víðitegundum, sem geta
sumar hverjar orðið stæðileg tré
þótt þær séu í eðli sínu runna-
plöntur (1. mynd). Grasvíðir er
lítill og jarðlægur runni, iðulega
kræklóttur, sem skríður oftast í
gróðursverði eða mosa, en teygir
aðeins greinarenda upp á yfirborðið,
og eru þeir sjaldan nema 1–5 cm að
lengd. Blöðin eru lítil, stilkstutt og
nærri kringlótt, hárlaus og glans-
andi, fíntennt, oft með smábug á
enda. Reklar eru smáir og fáblóma.
Eins og aðrar víðitegundir er gras-
víðir sérkynja. Karlblómin hafa tvo
fræfla með bleika frjóknappa. Kven-
blómin eru með rauðleitri, trjónu-
laga frævu, sem við þroska verður
áberandi rauð, gljáandi og tiltölu-
lega stór. Fræin eru örsmá, með
löngum, hvítum svifhárum (fræull).
Grasvíðir blómgast í maí–júní, en
oft mun seinna á hálendi. Haustlitur
blaða er vanalega gulur, en fyrir
kemur að blöðin verða rauð síðsum-
ars til fjalla (2. mynd).
Íslenski grasvíðirinn er mjög
breytileg tegund eftir vaxtarstöðum,
verður til dæmis mun stærri í kletta-
syllum en í opnu landi og þegar
hann er fluttur í garða. Í íslenskum
flórubókum er getið um afbrigð-
ið var. (forma) fruticosa Fr., sem er
gróskumeira og með stærri blöðum
en aðaltegundin, 1–2 cm á lengd,
stundum dálítið odddregin, vex það
á skjólsælum stöðum í klettum og
giljum. Ingólfur Davíðsson1 segir að
fundist hafi allt að litlafingursdigrir
stofnar á grasvíði, sem hljóti að vera
mjög gamlir því að hann vex afar
hægt. Á háfjöllum má finna dverg-
vaxið form, oft krókbogið, með
örsmáum blöðum, innan við hálfan
cm og fáum grunnum tönnum, oft
á kafi í hélumosa, og verður þess
nánar getið síðar.
Vaxtarstaðir og
útbreiðsla
Grasvíðir er algengur um land
allt. Þó er hann víða fáséður á
láglendi nema í hrjóstri, á melum, í
klettum eða urðum. Eftir því sem
ofar dregur í fjöll verður hann
algengari, uns hann nær víða yfir-
hönd á stórum svæðum og verður
ríkjandi af háplöntum í gróðri. Þetta
á þó einkum við um innsveitir. Í
útsveitum við opið haf er gras-
víðir algengur á láglendi. Það er
1. mynd. Grasvíðir með kvenblómum. Myndin er tekin á Grafarbakka í Hrunamannahreppi.
Ljósm. Hörður Kristinsson, 8. júlí 2006.
Náttúrufræðingurinn 87 (1–2), bls. 60–64, 2017