Náttúrufræðingurinn - 2017, Blaðsíða 61

61
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
vel þekkt hjá ýmsum fjallaplöntum
að þær vaxa allt niður að sjávar-
máli við strendur, og skýrist það
af veðurfari og loftslagi. Bæði er
rakinn þar meiri en í innsveitum
og hitinn jafnari allt árið. Grasvíðir
er í eðli sínu fjallaplanta og þrífst
best í rökum, köldum og hrjóstr-
ugum jarðvegi þar sem jafnframt
er fremur snjóþungt. Hann er ein
helsta einkennisplanta fjallagróðurs
á norðurslóðum.
Grasvíðir er algengur um öll
heimskautalönd á norðurhveli jarð-
ar, og er meðal þeirra plantna sem
fara lengst til norðurs, t.d. allt að 78°
n.br. á Vestur-Grænlandi og að 77° á
Svalbarða. Einnig er hann algengur
á hálendi Skandinavíu, í Alpafjöllum,
Pýreneafjöllum, Kákasusfjöllum og
víðar. Hann hefur fundist í 2.170 m
hæð í Jötunheimum í Noregi. Við
rannsóknir okkar Harðar Kristins-
sonar á hæðarmörkum plantna
við Eyjafjörð 1963 fannst grasvíðir
hæst í 1.350 m hæð í fjallinu Bónda
og í 1.300 m í Hlíðarfjalli. Okkur
tókst ekki að finna hann á fjalls-
fleti Kerlingar í 1.535 m hæð þó
að þar væru skráðar 10 tegundir
blómplantna.2
Plöntur sem hafa slíka útbreiðslu
kalla grasafræðingar heimskauta-
og fjallaplöntur eða arktísk-alpínar
plöntur. Eru margar slíkar til og
fjöldi íslenskra fjalla- og hálendis-
plantna hefur svipaða útbreiðslu.
Við Íslendingar hittum því marga
kunningja þegar við leggjum leið
okkar upp í svo sem tvö þúsund
metra hæð í fjöllum Suður-Evrópu.
Þegar loftslag var kaldara í álf-
unni hafa útbreiðslusvæði þessara
plantna verið samfelld. Þá óx gras-
víðir einnig á láglendi í Mið-Evrópu,
eins og lesa má af frjókornum í jarð-
vegi. Þegar loftslag hlýnaði eyddist
hann þar og hopaði upp í fjöllin,
þar sem hann einangraðist frá gras-
víðibreiðum norðursins. Það kalla
grasafræðingar leifaplöntur (relikt).
Hin árþúsundalanga einangrun
grasvíðis í fjöllum Suður-Evrópu
virðist þó ekki hafa haft neinar telj-
andi breytingar í för með sér, því
að enn í dag líkist hann svo mjög
frænda sínum á Norðurlöndum að
2. mynd. Örsmár grasvíðir í haustlit á Vesturöræfum við Snæfell. Ljósm. Helgi Hallgríms-
son 1. september 2002.
þeir eru taldir til sömu tegundar.
Nánari athugun myndi þó senni-
lega leiða í ljós einhvern mismun.
Hið sama er að segja um íslenska
grasvíðinn að hann hefur verið
einangraður um langan aldur, en
hversu lengi er enn ekki vitað með
vissu. Hafi hann flust til landsins
eftir ísöld, eins og venjulega var
haldið, hefur það gerst um svipað
leyti og hjá grasvíði í Suður-Evrópu,
en hafi hann lifað af ísaldir hér er
einangrun hans miklu eldri. Ýmis
rök benda til þess að einhver gróður
hafi tórt hér á landi að minnsta kosti
síðasta ísaldarskeið, og þá hefur
grasvíðir eflaust verið þar á meðal.
Í fjöllum Skandinavíu vaxa
nokkrar víðitegundir náskyldar
grasvíði, t.d. pólvíðir (Salix polaris),
sem er álíka smár og harðgerður,
raunar mjög líkur, en hefur heilrend
blöð. Sama má segja um hrukku-
víði (Salix reticualata). Hvorugur
þeirra hefur náð til Íslands eða
Grænlands. Á Grænlandi eru aftur
á móti svipaðar tegundir sem ekki
vaxa í Evrópu, svo sem Salix uva ursi,
sem er kenndur við sortulyng.3,4
Grasvíðidældir og
mosaskorpa
Grasvíðir er ein algengasta blóm-
planta í snjódældum til fjalla, og
það svo að sumar snjódældir eru
kenndar við hann og kallaðar
grasvíðidældir (Salicetum herbaceae).
Þeim hefur Steindór Steindórsson
lýst, bæði í bók sinni Gróður á Íslandi
19645 og ýtarlegar í ritgerð sinni
um fjallagróður í tímaritinu Flóru
1965.6 Hann segir grasvíðidældir
algengastar á hæðarbilinu 300–500
m y.s., en komi þó oft fyrir neðar á
Vestfjörðum og á útskögum Norð-
urlands, eða allt niður að sjávarmáli.
Í innsveitum Eyjafjarðar eru gras-
víðidældir tíðastar á hæðarbilinu
500–750 m. Steindór skilgreinir gras-
víðidældir sem sérstaka gróðursveit,
grasvíðisveit, og skiptir henni í þrjú
gróðurhverfi eftir aukategundum,
þ.e. grasvíði-grámulluhverfi, grasvíði-
-stinnustararhverfi og grasvíði-snjó-
mosahverfi.
Iðulega leysir snjó í þessum
dældum ekki fyrr en seint í júlí eða
byrjun ágúst og kemur aftur í sept-
ember. Vaxtartími grasvíðis er þar
því mjög stuttur og reklar hans ná
sjaldan að þroskast. Í köldum sumr-
um helst snjórinn jafnvel allt sum-
arið, og virðast grasvíðir og fleiri
snjódældaplöntur þola það ef það
gerist ekki mörg ár í röð.
Margir munu kannast við grá-
svarta skorpu sem hylur jarðveg
á stórum svæðum víða til fjalla,
einkum þó á snjóþungum svæð-
um á Norður- og Austurlandi, og
Steindór nefndi mosamold. Hún er
mynduð af smágerðum soppmosa
(lifurmosa), aðallega hélumosa