Tímarit Máls og menningar - 01.04.2019, Síða 75

S v i F i ð m e ð g U l l F r á S ó l U
75
auðveldlega greina átök eða flakk á milli eintóna hljóðmynda og melódískrar
frásagnar á stærri skala. Jafnvægið þarna á milli er mest á sólóplötunum hans,
en annað gildir um kvikmyndatónlistina. Á sólóplötunum getur hann leyft
melódísku angurværðinni að spretta upp úr dróninu þegar hann vill, en í
kvikmyndatónlistinni er hann bundinn af myndrænni framvindu og beinum
eða óbeinum kröfum frá leikstjóra, framleiðendum og kvikmyndinni sem
heildstæðu listaverki.
Hugsanlega er ósanngjarnt af mér að leggja mat á sumt í höfundarverki
Jóhanns sem frístandandi tónlist; þetta er eftir allt saman tónlist sem er
samin til hliðar við framvindu og stemmningu hverrar kvikmyndar. Kannski
er „tómið“ sem ég skynja gjarnan í kvikmyndatónlistinni afrakstur af því
að Jóhann hlustaði grannt á það sem kvikmyndin vildi segja, það sem kvik­
myndin þurfti. Tilfinningin er samt sú að guðdómlegur brennipunkturinn
sem hann fann í kringum 2000 og skilaði verkum á borð við Englabörn,
IBM 1401 og Fordlândia hafi smám saman truflast þegar sköpunarkraftur
Jóhanns dreifðist og fleiri ólíkir kraftar toguðu í hann. Orphée er að vissu
leyti þessu marki brennd og í viðtali sem ég heyrði við Jóhann þegar platan
kom út nefndi hann einmitt að platan hefði verið samin á löngum tíma í
fálmandi ferli á milli annarra verkefna. Þegar þú semur sjálfstætt verk ertu
sjálfs þíns herra og getur, eins og Jóhann gerði, sótt eldinn inn í kjarna einnar,
sterkrar grunnhugmyndar. Það er það sem gerir IBM 1401 og Fordlândia
að svona öflugum tónverkum – sterk grunnhugmynd sem þeytist í löngum
boga í margar áttir. Kvikmyndatónlist þarf á hinn bóginn að móta eftir minni
kjörnum: Hverju atriði eða aðstæðum í myndinni. Við þessu er ekkert að
segja og Jóhann lék þennan leik af miklu listfengi, svo miklu að hann hafði
varanleg áhrif á kvikmyndatónskáld um allan heim með því að færa mörkin
á milli hljóðmyndar og kvikmyndatónlistar til.
Vegna þess hve fallega og fullkomlega hlaðin tónlist Jóhanns er öllu jöfnu
skilar hlustun á Orphée því upplifun um glötuð tækifæri. Engu að síður er
Orphée plata af kalíberi sem er langt fyrir ofan gæði margra annarra tón­
skálda sem starfa á svipuðum slóðum og Jóhann gerði og þess vegna hljómar
gagnrýni af þessu tagi ankannalega, jafnvel fyrir sjálfum mér. En það segir
líka sína sögu um gæðin sem Jóhann var fær um að skila með sköpunarþrótti
sínum. Hann var fær um að fljúga alla leið til sólarinnar, en í Orphée er eins
og eitthvað vanti upp á langflugið.
epíkin sem aldrei varð
Og kannski vantaði raunverulega eitthvað. Kannski hafði Jóhann náð ein­
hverju persónulegu hámarki, í tónlist sinni og lífi sínu; það er ekki gott
að segja og sérstaklega ekki séð utan frá og eingöngu í gegnum greiningu
á tónlistarferli hans. Það sem rennir kannski frekari stoðum undir slíkar
vangaveltur er hið undarlega ár 2017. Eftir velgengni í Hollywood, Golden