Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2016, Blaðsíða 37

37 TÍMARIT HJÚKRUNARFRÆÐINGA
Hægðtregða meðal aldraðra, orsakir, einkenni og ráð
áhrif á miðtaugakerfið, eins og parkinsonslyf, róandi lyf,
þunglyndislyf og verkjalyf. Morfínskyld lyf (ópíöt) seinka
magatæmingu og hægja á þarmahreyfingum og 50%
aldraðra, sem taka slík lyf, tala um hægðatregðu (Fosnes
o.fl., 2012). Rannsókn frá Bandaríkjunum sýndi að verkja-
plástrar, eins og Fentanyl, valda minni hægðatregðu en
morfín sem er tekið í töflum (Hsieh, 2005). Þvagræsilyf ýta
vökva út úr líkamanum og geta þar af leiðandi aukið hættu
á þurrki og hægðatregðu. Ýmis fleiri lyf geta valdið hægða-
tregðu, eins og járnlyf, kalklyf, magasýrulyf, kalsíumlokar
og betalokar (Gandell o.fl., 2013).
Ýmsir sjúkdómar hafa áhrif á meltingarfærin, s.s.
sykursýki, kvíði og þunglyndi. Einnig má nefna parkin-
sonsveiki, MS, mænuskaða, heilablóðfall, skjaldkirtil-
sjúkdóma og hjarta- og æðasjúkdóma. Sjúkdómar, sem
tengjast meltingarfærum, ristilsjúkdómar og sjúkdómar
í endaþarmi, geta líka haft áhrif. Af hægðatregðu geta
orsakast ýmis vandamál, s.s. þvagteppa, legsig, blöðrusig
og endaþarmssig (Gandell o.fl., 2013). Talið er að fylgni sé
á milli aukinnar hægðatregðu, fjölda þrálátra sjúkdóma og
fjölda lyfja sem tekin eru inn (De Giorgio, 2015).
Hver eru einkenni hægðatregðu?
Ýmis einkenni gefa til kynna að um hægðatregðu sé að
ræða. Mælitæki kallað Rome III er víða notað til að greina
og skilgreina hægðatregðu. Þá eru skoðaðir og metnir
ákveðnir þættir, s.s. erfiðleikar og mikill þrýstingur við að
koma frá sér hægðunum, hvort hægðirnar eru harðar og
þurrar, hvort sársauki og jafnvel blæðing við endaþarmsop
er við hægðalosunina. Ef hægðaþörfin gerir oft vart við
sig og lítið skilar sér í einu sem og sú tilfinning að vera
enn mál eftir hægðalosun bendir til hægðatregðu. Tíðni
hægðalosunar er mjög einstaklingsbundin en þegar hún
er sjaldnar en þrisvar í viku má skilgreina það sem hægða-
tregðu (Gandell o.fl., 2013).
Önnur einkenni eru m.a. þaninn kviður, megrun, ógleði
og uppköst. Heilabilaðir einstaklingar, sem eiga erfitt með að
greina frá líðan sinni í orðum, sýna oft aukinn óróleika og
rugl. Ef einkenni eru um verki eða vanlíðan gæti það einnig
bent til þess að viðkomandi þurfi að losa hægðir. Annað
mælitæki, sem notað er við rannsóknir og greiningu á hægða-
tregðu, er Bristol Stool Form Scale. Myndirnar á þessum
kvarða auðvelda fólki einnig að greina og segja frá hvernig
hægðir líta út (WebMD, 2016) og er kvarðinn notaður þannig
að hægðirnar eru skoðaðar og metnar með tilliti til útlits og
áferðar. Þeim er skipt í sjö flokka, allt frá því að vera mikil
hægðatregða til þess að vera niðurgangur (Tack o.fl., 2011).
Hvað er til ráða við hægðatregðu?
Rannsóknir sýna að hreyfing er af hinu góða en eðli
hreyfingarinnar fer að sjálfsögðu eftir ástandi viðkomandi.
Hreyfing eykur blóðflæði til meltingafæra og þar með
þarmahreyfingar og er rúmliggjandi einstaklingum því
hættara við hægðatregðu. Einnig hefur verið sýnt fram á
að aukin vökvaneysla, 1500-2000 ml á sólarhring, hefur
góð áhrif. Hafa þarf í huga nýrna- og hjartasjúklinga
þegar kemur að vökvaneyslu þar sem þeim er hættara við
bjúgsöfnun (De Giorgio o.fl., 2015).
Trefjar eru mikilvægar fyrir hægðirnar og koma þær
m.a. úr grófu korni, grænmeti, ávöxtum og hnetum. Mælt
er með að auka trefaneysluna hægt og sígandi með stærri
skömmtum, 20-30 grömm á dag. Aukin trefjaneysla getur
valdið lofti í ristli sem minnkar síðan þegar líkaminn fer
að venjast trefjunum. Mikilvægt er að auka vökvaneysluna
samhliða þessum aðgerðum. Það skiptir líka máli að
tyggja matinn vel þannig að munnvatn blandist fæðunni.
Sambland trefja og vökva eykur umfang hægðanna og
mýkir þær og það tekur skemmri tíma fyrir hægðirnar að
ferðast niður ristilinn (De Giorgio o.fl., 2015).
Sveskjur, epli og perur innihalda sorbítól sem er hægða-
losandi. Gott er að útbúa svokallað trefjamauk úr sveskju-
safa, eplamauki og hveitiklíði. Rannsókn í Bandaríkjunum
sýndi að ef þetta var gefið kvölds og morgna gaf það góða
raun (Hsieh, 2005).
Miklu máli skiptir að sinna hægðaþörfinni strax þegar
hún gerir vart við sig og bjóða fólki reglulega salernisferðir.
Einnig er nauðsynlegt að taka sér tíma til hægðalosunar
og fara á salernið á sama tíma dags, t.d. þegar fólk er
nývaknað eða fljótlega eftir máltíðir. Með því móti notum
við okkur virkni svokallaðs magaristilstaugaviðbragðs (e.
gastrocolic reflex ) sem fer af stað stuttu eftir máltíðir
og er virknin mest eftir morgunmatinn. Þetta getur verið
gagnlegt fyrir fólk með heilabilun sem á í erfiðleikum með
að rembast (Gandell o.fl., 2013).
Grindarbotninn gegnir stóru hlutverki við hægðalosun
þar sem samhæfing vöðva og tauga er mikilvæg. Rannsóknir
hafa sýnt að þjálfun grindarbotnsvöðvanna getur haft
áhrif til góðs þegar þessir vöðvar og endaþarmurinn eru
farnir að slappast (Roque og Bouras, 2015). Gott ráð til að
minnka líkur á hægðatregðu er að huga að hvernig setið er
á salerninu. Best er að sitja þannig að hnén séu fyrir ofan
mjaðmalínu og fætur séu á gólfi eða á kolli, halla sér síðan
fram og þá er auðveldara fyrir fólk að rembast (Gandell
o.fl., 2013). Við getum hugsað um það hvernig börn sitja á
koppnum þegar þau eru í salernisþjálfun (sjá mynd 1).
Setið með hné hærra en mjaðmirSetið
MYND 1. Myndin til vinstri sýnir setstellingu þar sem vinkill myndast
neðst í endaþarmi og hægðir eiga ekki eins greiða leið út. Myndin
til hægri sýnir stellingu þar sem slaknar á endaþarmi og hægðalosun
verður auðveldari.