Íslenskt mál og almenn málfræði - 2015, Page 179

3. spurning:
a. Þurfa ekki allar góðar hlutfallsjöfnur að eiga eina augljósa lausn?
b. Nægir að jafnan sé gölluð til að útiloka að dæmigerð áhrifsbreyting sé
skýringin?
c. Ef jafnan sjálf er gölluð hvaða rök önnur þyrfti þá til að sýna fram á áhrif
frá hinum meinta áhrifavaldi?
4.3 Rímmyndun
Í formála ritgerðarinnar er meðal annars kynnt sérstök tegund ódæmigerðra
áhrifsbreytinga, breyting sem kallist rímmyndun og minni um margt á blöndun.
Lýsingin á rímmyndun er heldur óljós (bls. 39):
Í dæmum um rímmyndun er það gjarna svo að orðin (eða liðirnir) eiga
hljóðlega og merkingarlega eitthvað sameiginlegt og verða hljóðlega líkari við
rím eða stuðlun.
Dæmin, sem nefnd eru til skýringar í formálanum (bls. 39), eru ólíks eðlis og ekki
alveg sambærileg við þau rímfyrirbæri sem doktorsefnið fjallar um síðar í rit-
gerðinni. Dæmið hókus – pókus er sýnt sem dæmi um rím sem hafi orðið til
(reyndar erlendis) við afbökun latnesku setningarinnar hoc est corpus. Nefnt er að
dæmi með stuðlun flokkist einnig undir rímmyndun og sýnt enska dæmið bed
and board.
Þarna tel ég við hæfi að gera skýran greinarmun á því að velja saman orð sem
ríma eða stuðla og orðmyndum sem taka breytingum þannig að rím eða stuðlun
verður til.17 Dæmið bed and board er ekki dæmi um orð sem hafa tekið breytingu
því að þar völdust saman orð sem byrjuðu á b. Það hefur ekki heldur orðið nein
breyting í orðunum til sjávar og sveita, þar sem bæði nafnorðin byrja á s, í því að
leita dyrum og dyngjum eða komast heilu og höldnu, hendast yfir stokka og steina og
sjá í gegnum holt og hæðir. Slík pörun er vel þekkt úr indóevrópskum málum, sbr.
t.d. þýsku dæmin ganz und gar og nie und nimmer og ensku dæmin safe and sound
og rock and roll. Þetta fyrirbæri er reyndar ekki bundið við germanskar þjóðir
sem notuðu stuðlun kerfisbundið í kveðskap. Það sama mætti segja um rímið.
Íslenska orðaparið um alla heima og geima er dæmi um pörun tveggja orða sem
rímuðu áður en þeim var raðað saman í fast orðalag. Mig langar að kalla slíkt
rímpörun.
Andspænis þessum dæmum má taka dæmi þar sem orðmynd hefur breyst.
Rímdæmið hókus – pókus er ekki dæmi um pörun heldur breytingu, af því að þar
hefur hoc est orðið að hókus og síðari liðurinn corpus breyst svo að út kemur rím:
hókus – pókus. Það mætti kalla þetta fyrirbæri rímbreytingu.
Andmæli við doktorsvörn Katrínar Axelsdóttur 179
17 Þessi munur er einnig nefndur í þeirri handbók sem Katrín styðst við (Hock og
Joseph 1996:169) en heitið rhyming formation er þar notað um hvort tveggja.