Spássían - 2012, Side 14

14
NASÍSK TYPPI ÁN TILVERURÉTTS
Snorri segir frá því í Heimskringlu
sinni þegar Danakonungur sendi
kunnugan mann til Íslands, og fór
sá maður hamförum í hvalslíki
yfir hafið. Hann sá að fjöll öll og
hólar voru fullir af landvættum,
sumt stórt en sumt smátt, segir
Snorri, segir Jörmunrekur, og varð
galdramaðurinn í hvalslíkinu frá að
hverfa. Það þurfti að taka tillit til
þessara vætta því þær eru sannarlega
frumbyggjar landsins (Landvættir,
414).
Sagan af landvættunum úr Heimskringlu
skýtur upp kollinum í að minnsta kosti
tveimur skáldsögum í ár; Landvættum
og Illsku Eiríks Arnar Norðdahl, þar
sem sagan af ástum og örlögum þriggja
ungra Íslendinga í upphafi 21. aldar er
fléttuð saman við söguna af Helförinni,
og þá sérstaklega örlögum íbúa í
litháíska bænum Jurbarkas. Merking
frásagnarinnar af landvættunum verður
þó nokkuð ólík og endurspeglar það að
þótt þessar tvær hnausþykku skáldsögur
eigi sér svo marga snertifleti að varla verði
hjá því litið, þá er úrvinnslan afar ólík.
Í áðurnefndum skáldverkum
verða tveir ungir menn, Járngrímur
og Arnór, fulltrúar nýnasista og eins
konar birtingarmynd þess að fortíðin,
vítahringur ofbeldis, heldur áfram að
ásækja okkur þrátt fyrir tilraunir til
að bæla hana niður og þagga. Í báðum
verkum er einnig dregið úr þeirri fjarlægð
sem við viljum yfirleitt halda milli
okkar og nasisma, jafnt persónulega
og sem þjóð. Í Illsku birtist nýnasistinn
Arnór í fyrstu aðeins í gegnum frásögn
annarrar sögupersónu, Ómars, sem
„„typpið“ á öðrum manni að fara inn
og út úr „píkunni““ á Agnesi, konu
Ómars. Með því að halda fókusnum
á „[n]asíska typpinu á Arnóri“ neitar
Ómar Arnóri um að vera fullgildur
þátttakandi í ástarþríhyrningi, enda felur
skilgreiningin „nasistadrullusokkur“ það
í sér að Arnór hafi „ekkert tilkall“, „engan
rétt“ (37). Lesandi er fræddur um það á
öðrum stað að „öðrun“ sé „listin að láta
svo líta út sem heimurinn samanstandi af
fólki sem í grunninn er öðruvísi en maður
sjálfur“ (56) og „aðraðir“ nýnasistar eins
og Arnór fá ekki hvað síst það hlutverk
í samfélagi okkar að gefa okkur hinum
fjarvistarsönnun:
Sjálfskipuðu rasistarnir veita
kerfisbundinni misnotkun
fjarvistarsönnun (einsog því að
geyma flóttamenn á Íslandi við
hliðina á alþjóðaflugvellinum í
Keflavík svo hægt sé að senda þá úr
landi fyrirvaralaust, jafnvel í skjóli
nætur, eða fresta því í áraraðir að
afgreiða umsóknir um hælisvist í
þeirri von að flóttamennirnir gefist
bara sjálfir upp og fari, verði annarra
þjóða „vandamál“ (60-61).
Agnes, sem á litháíska foreldra og er af
gyðingaættum, reynir meira að segja sjálf
að halda Arnóri áfram í öruggri fjarlægð
eftir að hún byrjar að „gera það“ með
honum:
Enn sem komið var gat hún ekki
einu sinni orðað það fyrir sjálfri sér
öðruvísi en að þau væru að „gera það“.
Ekki ríða. Ekki serða. Ekki gilja. Ekki
maka sig. Ekki eðla sig. Og þaðan af
síður elskuðust þau eða nutu ásta.
„Gera það“ var eina hugtakið sem
var nógu loðið til þess að Agnes gæti
kannast við það án þess að bresta í
grát (Illska, 145).
En textinn leyfir ekki að nýnasistanum
Arnóri, eða nasisma yfir höfuð, sé haldið í
slíkri fjarlægð. Það er m.a. gert með því að
láta sjónarhornið rása til og frá. Við fáum
1., 2. og 3. persónu frásagnir í eintölu og
fleirtölu á meðan sjónarhornið flakkar
milli persóna en sögumaður/höfundur/
textinn sjálfur er meðal þeirra og hefur
ekki aðeins afar ágenga nærveru heldur
skoðanir á því hvernig skuli skilgreina
hann – þótt sú skilgreining einfaldi ekki
neitt:
Þetta er textinn í bókinni. Ég er
textinn, ég er bókin og ég er að
skrifa textann í bókinni. Ég er ekki
höfundur bókarinnar. Eiríkur er
höfundur bókarinnar (þið getið
hringt í hann og fengið það staðfest,
ef þarf ) (118.)

Í upphafi sögunnar fær Ómar reglulega
að tjá sig í 1. persónu. Lesandinn fær því
mestar upplýsingar um hans upplifun
og það verður auðveldast að finna til
samkenndar með honum. En smám
saman kemur í ljós að Ómar er í raun
óttaleg lufsa; að hann er kannski ekki að
ýkja þegar hann lýsir sjálfum sér svo:
Auðvitað hlaut Agnes að tryllast
á því að mæta þessu tómi sem ég
var, að banka, opna og stara ofan í
holið. Ef hún á annað borð elskaði
mig þá gat hún ekki annað en álasað
sér. Skammast sín. Einsog maður
skammast sín fyrir að njóta þess
að lesa lélega bók, horfa á vonda
Lesandi er fræddur um það á öðrum stað
að „öðrun“ sé „listin að láta svo líta út
sem heimurinn samanstandi af fólki sem í
grunninn er öðruvísi en maður sjálfur“ og
„aðraðir“ nýnasistar eins og Arnór fá ekki
hvað síst það hlutverk í samfélagi okkar að
gefa okkur hinum fjarvistarsönnun
„