Bændablaðið - 17.12.2020, Blaðsíða 58

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 202058
BÆKUR&MENNING
Krapaflóðin á Patreksfirði 1983 – Átakanlegar frásagnir sjónarvotta af því sem gerðist þennan örlagaríka dag:
,,Við fengum strákana en misstum stelpuna“
Egill St. Fjeldsted hefur gefið út
bókina Krapaflóðin á Patreksfirði
1983. Þar lýsir höfundur því
sem gerðist þegar tvö krapaflóð
féllu á byggðina á Patreksfirði
laugardaginn 22. janúar 1983
með skömmu millibili, með þeim
afleiðingum að fjórir einstaklingar
létust, en sjálfur var hann vitni að
þessum atburðum.
Nokkrum mínútum eftir að fyrra
flóðið féll voru allir sem vettlingi
gátu valdið komnir á flóðasvæðið
þar sem mikil eyðilegging blasti
við. Í fyrstu var óttast að nærri 30
manns væri saknað og stór hluti
þeirra væru börn sem voru við
leik í farvegi flóðsins skömmu
áður en það féll. Tæpum tveimur
klukkustundum síðar féll
annað flóð, sem einnig
olli miklu tjóni. Í kjölfarið
óttuðust fjölmargir að
fleiri flóð myndu falla
með þeim afleiðingum að
stór hluti bæjarins myndi
lenda undir þeim. Til að
hafa vaðið fyrir neðan sig
var nánast allur bærinn
rýmdur og gistu í kringum
500 manns í tveimur
fjöldahjálparstöðvum um
nóttina og í heimahúsum
sem talin voru standa á
öruggum stað.
Bókin er að stórum hluta
byggð á viðtölum við 70
manns sem annaðhvort voru
staddir á heimilum sínum
sem urðu fyrir flóðunum eða
tóku þátt í björgunarstörfum
með einhverjum hætti.
Fjöldi mynda prýðir bókina.
Egill St. Fjeldsted lauk
BA-prófi í bókasafns- og
upplýsingafræði 2014 og
MA-prófi í sagnfræði 2017,
frá Háskóla Íslands. Þetta er
hans fyrsta bók. Í formála
hennar segir m.a.:
„Tildrög þessarar bókar má
rekja til lokaritgerðar til MA-prófs
í sagnfræði sem ég lauk við vorið
2017. Ég hef bætt miklu efni við
og endurskrifað annað svo að
hér er um endurbætta útgáfu að
ræða. Við gerð ritgerðarinnar tók
ég fjölmörg viðtöl við fólk sem
lenti í krapaflóðunum eða kom að
björgunaraðgerðum með einhverjum
hætti. Í viðtölunum nefndu margir
að nauðsynlegt væri að skrá ítarlega
sögu flóðanna, svo komandi
kynslóðir, jafnt Patreksfirðingar
og aðrir fengju vitneskju um hvað
gerðist þennan örlagaríka dag.
Mér var auk þess góðfúslega bent
á að fjölmargir sem byggju yfir
mikilvægum upplýsingum væru
orðnir fullorðnir og því nauðsynlegt
að safna upplýsingum sem fyrst.“
Í fjórða kafla bókarinnar er fjallað
um það þegar björgunarstarf í kjölfar
flóðanna. Hér eru brot úr þeim kafla
sem höfundur hefur góðfúslega leyft
Bændablaðinu að birta:
Hafði verið úti ásamt
fjölmörgum krökkum að fylgjast
með snjóblásara
„Haraldur Guðbrandsson, tólf ára,
hafði verið úti ásamt fjölmörgum
krökkum að fylgjast með snjóblásara
hreinsa götuna við heimili sitt. Þegar
búið var að opna farveginn fór hann
inn til að borða og stuttu síðar skall
flóðið á húsið. Þrátt fyrir að vera
með meðvitund allan tímann á
meðan hann var grafinn upp man
hann óljóst eftir hvað gerðist. Flóðið
kom á bílskúrinn og enda hússins
næst gilinu, þar sem það braut sér
leið inn um þvottahúsglugga og tvo
eldhúsglugga með þeim afleiðingum
að eldhúsið og anddyri fyrir miðju
húsi fylltust. Auk þess flæddi
mikið magn af krapa og vatni inn
í stofuna og þaðan niður í kjallara.
Haraldur sat ásamt Sigrúnu, sex ára,
systur sinni við
eldhúsgluggann nær gilinu. Undir
hinum eldhúsglugganum var
vaskur og við hlið hans var op í
eldhúsinnréttingunni, þar sem gert
var ráð fyrir uppþvottavél. Rýmið á
milli eldhúsglugganna var aðgreint
með lágreistri eyju.
Haraldur hafði ekki setið lengi
við matarborðið þegar Sigrún kom
til hans. Stóð hún fyrir framan
hann við borðið þegar flóðið skall
á húsinu og var hún því algjörlega
berskjölduð þegar flóðið kastaði
henni á vegg við ísskápinn.
Áratugum síðar rifjaði Haraldur
þennan atburð upp, taldi hann þá
ekki ólíklegt að hún hafi látist
samstundis við höggið. Haraldur
kastaðist hins vegar yfir eða í
gegnum eyjuna á milli glugganna
og inn í opið þar sem gert var ráð
fyrir uppþvottavél. Með einhverjum
óskiljanlegum hætti kom borðplatan
af eyjunni á eftir honum og lokaði
hann inni í rýminu, sem varð til þess
að hann hafði nægt súrefni á meðan
hann beið eftir björgun. Á meðan
Haraldur sat innilokaður í kolsvarta
myrkri í skápnum gerði hann sér
ekki grein fyrir hvernig tíminn
leið. Hann heyrði hljóð í rennandi
vatni allt í kringum sig og var
um tíma hræddur um að það gæti
valdið honum skaða. Á einhverjum
tímapunkti prófaði hann að borða
krapa, sem var blandaður mold og
öðrum óhreinindum. Nægði sá biti
til að komast að niðurstöðu um að
hann væri með öllu óætur.
Vigdís Helgadóttir og Guð-
brandur Haraldsson, foreldrar
Haraldar, voru hvort á sinni
hæðinni þegar flóðið féll. Vigdís
var í kjallaranum og taldi öruggt að
Sigrún hefði borist niður stigaopið
og væri einhver staðar í krapanum
sem þakti allt gólfið. Guðbrandur
var hins vegar á efri hæðinni og
vissi að Haraldur var niðurgrafinn
í eldhúsinu. Honum varð fljótlega
ljóst að hann kæmist ekki inn til hans
því krapinn varð strax glerharður og
til að vinna á honum þurfti öfluga
skóflu. Honum til skelfingar í
þessum ólýsanlegu aðstæðum varð
hann að játa sig sigraðan og fór
niður í kjallara að leita með Vigdísi.
Nánast um leið og hann kom niður
kom læknir staðarins aðvífandi úr
læknisbústaðnum, sem var næsta
hús við hliðina. Hafði hann eins og
fjölmargir aðrir séð flóðið koma
niður gilið og skynjað strax að
hjónin væru í vanda stödd. Hóf
hann strax, ásamt hjónunum, að
vaða fram og til baka um gólfið í
von um að finna Sigrúnu í krapa
sem náði þeim upp í mitti.
Stuttu síðar dreif að fjöldi manna
sem leituðu á báðum hæðum hússins.
Á þeim tímapunkti kom læknirinn
að máli við Vigdísi og sagði henni
að nú yrði hún að hætta leitinni.
Þrátt fyrir að vera orðin ísköld og
ekki í andlegu ástandi til að leita
áfram neitaði hún þessum tilmælum.
Eftir nokkrar fortölur samþykkti hún
loks að hætta og fylgdi honum yfir í
læknisbústaðinn þar sem eiginkona
hans tók á móti henni. Þá fyrst áttaði
hún sig á að hvergi var þurran þráð
á henni að finna. Þegar eiginkona
læknisins ætlaði að láta hana hafa
föt vandaðist málið því Vigdís
passaði ekki í nein föt af henni.
Þessi í stað fékk hún alltof stór föt af
Egill St. Fjeldsted, höfundur bókar-
innar.
Séð inn Patreksfjörð. Vatneyri nær, þar sem henni sleppir tekur við Geirseyri. Inn af henni eru Litlidalur og
Miklidalur. Skarðið í byggðinni á milli Mýra og Urðargötu sést greinilega fyrir ofan höfnina á Vatneyri. Árið 2020
hófst gerð varnargarða sem munu verja svæðið. Þegar framkvæmdum lýkur verður búið að reisa varnargarða
fyrir ofan stærsta hluta byggðarinnar, allt að Geirseyrargili. Mynd / Mats Wibe Lund.
Séð út Patreksfjörð. Skjöldur, Fjósadalur og Brellur sem gnæfa yfir bænum. Að lokum Geirseyrarmúli, þar sem
ekið er inn í bæinn. Geirseyrargil er eina gilið sem skerst inn í hlíðina fyrir ofan byggðina, úr því féll fyrra flóðið.
Nokkru innar, þar sem byggðin þéttist upp að hlíðinni, rennur Litladalsá, þar féll seinna flóðið. Mynd / Mats Wibe Lund.
Heimili Vigdísar og Guðbrands á Hjöllum 2. Mynd / Ólafur J. Helgason