Morgunblaðið - 29.10.2020, Qupperneq 66

66 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 29. OKTÓBER 2020
AF LISTUM
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Augu heimsbyggðarinnar beinast að
Bandaríkjunum þessa dagana enda
skoðun margra að forsetakosning-
arnar þar á þriðjudaginn kemur séu
einhverjar þær mikilvægustu um
langa hríð. Það stefnir líka í mestu
kosningaþátttöku þar vestra í meira
en öld enda undiraldan þung í sam-
félaginu og þjóðin klofin í afstöðunni
til svo margra mála. Sitjandi forseti
hefur alið á sundrungu, neitað að
fordæma öfgahreyfingar og fárán-
legar samsæriskenningar, hann
uppnefnir fólk og hæðir, virðist ljúga
ef það bara hentar málflutningnum
og fer með óábyrgan þvætting um
hin ólíkustu málefni. Svona lagað
gæti aðeins gerst í Ameríku, segja
sumir, og víst eru Bandaríkin ein-
stök að svo mörgu leyti. Ekki bara
stjórnkerfið með stjórnarskrár-
viðaukunum sem leyfa fjölskyldum
að koma sér upp vopnabúrum sem
heilu skæruliðahreyfingarnar væru
stoltar af, heldur líka til að mynda
heilbrigðiskerfið, sem getur boðið
upp á það besta sem fyrirfinnst en
líka fyrir hæsta verðið. Bandaríkin
geta verið furðuleg, ógnandi en líka
heillandi með öllum þessum fjöl-
breytileika og öfgum. Þar finnst
margt það besta í mannlegu sam-
félagi – eins og ég kynntist vel þegar
ég bjó í landinu um nokkurra ára
skeið – en skuggahliðarnar eru líka
margar. Eins og margir af mínum
eftirlætisljósmyndurum minna
gjarnan á í sínum verkum, nú síðast
Mark Power (f. 1959) í bókunum
Good Morning, America.
Eitt af sígildum og síendur-
teknum verkefnum skapandi en
vissulega mishæfileikaríkra
heimildarljósmyndara er ferðalag
þvert yfir víðáttur Bandaríkjanna,
milli stranda, með viðkomu í ólíkum
samfélögum, borgum sem þorpum,
og í margbreytilegu landslagi sem
maðurinn hefur nær alltaf sett mark
sitt á með afgerandi hætti. Þeir ljós-
myndarar, sem best hefur tekist
upp, hafa tekið merkilegar stakar
myndir, sem steypt hefur verið sam-
an í enn þá mikilvægari bókverk sem
hafa í sumum tilvikum orðið viðmið í
greininni, sem einhver mikilvægustu
ljósmyndaverk síns tíma. Þetta eru
verk sem hafa skipt máli fyrir þróun
miðilisns, töluðu með áhrifamiklum
hætti inn í sinn tíma, og gera enn.
Skrásettu ásýnd
lands og þjóðar
Frá miðri 19. öld hafa ljósmynd-
arar gegnt lykilhlutverki við að upp-
lýsa íbúa Bandaríkjanna, og jafn-
framt okkur öll hin sem höfum
aðgang að myndverkunum, um und-
ur og hvers kyns sýnilegar stað-
reyndir um þetta víðáttumikla land
og fólkið sem hefur lagt það undir
sig. Járnbrautabarónarnir sem létu
sprengja eimreiðum leið gegnum
Klettafjöllin á seinni hluta nítjándu
aldar höfðu til að mynda vit á því að
ráða slynga ljósmyndara til að skrá-
setja á stórar glerfilmur afrek inn-
rásar mannsins í tilkomumikla nátt-
úruna og tóku þeir myndir sem við
dáumst að enn í dag. Á sama tíma,
eða 1861, hélt vesturstrandarbúinn
Carleton E. Watkins (1829-1916) eft-
ir ruddaslóðum á hestvagni hlöðnum
stórum glerplötufilmum upp í
Klettafjöllin og skrásetti þar dýrð-
ina með sínum hætti – hann er svo
sannarlega er einn mesti landslags-
ljósmyndari sögunnar.
Þegar þrír áratugir voru liðnir af
tuttugustu öldinni hafði Walker Ev-
ans (1903-1975) fundið sína rödd við
skrásetningu á manngerðu umhverfi
hinna ýmsu ríkja við austurströnd-
ina og einn mikilvægasti afrakstur
þeirrar vinnu hans var bókin Am-
erican Photographs (1938), eitt
mikilvægt viðmiðið fyrir ljósmynd-
ara sem síðan hafa tekist á við
bandaríska veruleikann. Það
ljósmyndabókverk sem er síðan lík-
lega allra frægast og áhrifamest
byrjaði einmitt sem eins konar sjón-
rænt samtal við myndir Evans. Þar
á ég við myndirnar sem urðu til á
ljósmyndaferðum svissneska inn-
flytjandans Roberts Frank (1924-
2019) um miðjan sjötta áratuginn,
ekki bara þvers heldur líka kruss um
landið, til að skrásetja með afar per-
sónulegum hætti sýn sem kallaðist á
við og ögraði þeirri opinberu, sjálf-
um ameríska draumnum. Afrakstur
ferða Roberts Frank er bókin The
Americans (1958), ein mikilvægasta
og frægasta ljósmyndabók sögunnar
sem hefur verið viðmið fyrir okkur
öll sem lyftum myndavél upp að
auga. Í henni er einstök og hrífandi
skráning, myrk og gróf, íhugul og af-
hjúpandi, á þessu stóra og marg-
ræða landi og fólkinu sem byggði
það á sjötta áratug síðustu aldar.
Litheimar Shores og Sternfelds
Á níunda áratugnum sendu tveir
bandarískir ljósmyndarar, sem telj-
ast til lykilmanna í þróun skapandi
litljósmyndunar á síðustu áratugum,
frá sér mjög áhrifamikil bókverk og
fylgdu þeim eftir með sýningum sem
vöktu ekki síður athygli. Báðir tóku
myndirnar á stórar blaðfilmur, sem
kölluðu á hæg og öguð vinnubrögð,
og afraksturinn er einstök og hlut-
læg skráning á veruleika og upplifun
ljósmyndaranna. Sem báðir hafa tal-
að um áhrif Walkers Evans og Ro-
berts Frank á mótun verkanna.
Stephen Shore (f. 1947) fór fyrr á
ferðina og safnaði á flakki sínu um
Bandaríkin á miðjum áttunda ára-
tugnum myndunum sem má sjá í
bókinni Uncommon Places (1982).
Viðfangefnið er óupphafinn hvers-
dagsleiki, líf og umhverfi landa ljós-
myndarans eins og hann upplifði það
og sýnir á hlutlægan hátt og fléttar
Mark Power/Magnum Photos
Afhjúpandi sýn á Bandaríkin
Mark Power/Magnum Photos
Eftir skógareld Í hjólhýsagarði í Santa Rosa, Kaliforníu. Janúar, 2018.
Við gljúfrið „Page, Arizona“ er heiti þessarar
ljósmyndar Marks Power úr öðru bindi Good
Morning, America og er tekin í mars 2017.