Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Qupperneq 77

Í Evrópu hefur stór þversniðsrannsókn (EurOaSPirE) á
lífsstíl, áhættuþáttum og meðferð kransæðasjúklinga í 27
löndum (n = 8261), sex mánuðum frá útskrift af sjúkrahúsi,
sýnt að stór hluti þeirra lifði óheilbrigðu lífi hvað varðar reyk-
ingar, mataræði og reglubundna hreyfingu. Stór hluti þeirra
var einnig of þungur og með háan blóðþrýsting, blóðfitutrufl-
anir og sykursýki (kotseva o.fl., 2019). Minnihluti sjúkling-
anna náði þeim meðferðarmarkmiðum sem klínískar leið bein-
ingar um annars stigs forvarnir kransæðasjúkdóms kveða á
um (Piepoli o.fl., 2016). af þessum niðurstöðum má álykta að
sjálfsumönnun kransæðasjúklinga sé ekki eins og best verður
á kosið en hún er einn af grundvallarþáttum í meðhöndlun
kransæðasjúkdóms (riegel o.fl., 2017).
Sjálfsumönnun í langvinnum sjúkdómum hefur verið skil-
greind af riegel og félögum (2012) sem ferli þar sem einstak-
lingurinn velur heilsueflandi hegðun til að viðhalda og bæta
heilsu sína og lágmarka áhrif og afleiðingar sjúkdómsins og
meðferðar hans. Sjálfsumönnun felur í sér viðhald heilbrigðis
(e. self-care maintenance), eftirlit með einkennum (e. self-care
monitoring) og stjórnun sjálfsumönnunar (e. self-care manage-
ment) (riegel o.fl., 2012). Dæmi um viðhald heilbrigðis meðal
einstaklinga með kransæðasjúkdóm er að borða hollan mat,
hreyfa sig reglulega, forðast streitu, taka lyf eins og ráðlagt er
og mæta í eftirlit (Dickson o.fl., 2017; Piepoli o.fl., 2016; riegel
o.fl., 2017). Dæmi um eftirlit með einkennum og líðan er að
fylgjast með og meta þrek, brjóstverki og andlega líðan (Piepoli
o.fl., 2016; riegel o.fl., 2017). Eftirlit er brúin á milli við halds
heilbrigðis og stjórnunar sjálfsumönnunar sem felur í sér að
geta lagt mat á og brugðist við breytingum á einkenn um og
líðan og tekið ákvörðun um hvað gera skuli (riegel o.fl., 2012).
Dæmi um stjórnun sjálfsumönnunar í kransæða sjúk dómi er
að taka nítróglyserín, eða hvíla sig þegar brjóstverkur gerir
vart við sig en einnig að geta tekið ákvörðun um hvenær leita
skuli aðstoðar, til dæmis með því að hringja á sjúkrabíl þegar
einkenni benda til kransæðastíflu (Dickson o.fl., 2017). Til að
ná góðri færni í sjálfsumönnun þarf sjúklingurinn að búa yfir
þekkingu um sjúkdóminn og meðferð hans, að geta nýtt sér
mat og mælingar á einkennum og hafa getu til að taka ákvarð-
anir þegar bregðast þarf við einkennum sjúkdómsins. Enn
fremur er aðheldni (e. adherence) mikilvægur hluti sjálfs -
umönnunar. Þekking ein og sér nægir þó ekki til að breyta
hegðun eða bæta árangur meðferðar (riegel o.fl., 2017).
Margir aðrir þættir geta haft áhrif á hversu vel tekst til með
sjálfs umönnun, svo sem reynsla og færni, áhugi, menning og
gildi, sjálfsöryggi, venjur, líkamleg virkni og vitræn geta,
stuðningur annarra og aðgengi að heilbrigðisþjónustu (riegel
o.fl., 2012). heilbrigðisstarfsfólk getur stutt við sjálfsumönnun
sjúklinga með því að veita þeim markvissa fræðslu og stuðning
(riegel o.fl., 2012). hins vegar hefur þjálfun í sjálfsumönnun
ekki tíðkast í heilbrigðiskerfinu fram til þessa, hvorki fyrir
skjól stæðinga né heilbrigðisstarfsfólk (riegel o.fl., 2017) en
slíkt er mikilvægt fyrir heilsueflingu sjúklinga og bætta með -
ferð langvinnra sjúkdóma.
Til að hægt sé að skipuleggja hjúkrunarmeðferð sem styður
við sjálfsumönnun íslenskra einstaklinga með kransæðasjúk-
dóm er mikilvægt að kanna hvernig sjálfsumönnun þeirra er
háttað. Slíkt hefur ekki verið gert á Íslandi svo vitað sé. Til-
gangur þessarar rannsóknar var að kanna stöðu áhættuþátta
meðal einstaklinga með kransæðasjúkdóm, mat þeirra á eigin
sjálfsumönnun og trú á eigin getu til sjálfsumönnunar og
tengsl bakgrunnsbreyta við sjálfsumönnun.
Aðferð
rannsóknin var þversniðsrannsókn. notuð voru gögn úr
kranS-rannsókninni um lífsstíl, áhættuþætti og sjálfs umönn -
un kransæðasjúklinga (https://www.unak.is/is/rannsoknir/
rannsoknir-vid-ha/The-kranS-study).
Rannsóknarsnið og þátttakendur
Sjúklingum með staðfestan kransæðasjúkdóm, á aldrinum 18–
79 ára, sem lögðust inn á Landspítala eða Sjúkrahúsið á akur-
eyri með brátt kransæðaheilkenni, bráða kransæðastíflu, vegna
kransæðavíkkunar eða kransæðahjáveituaðgerðar, á tímabilinu
október 2017 til nóvember 2018, var boðið að taka þátt í rann-
sókninni. útilokaðir voru þeir sem ekki skildu talað eða ritað
íslenskt mál og þeir sem voru með þroskahömlun eða greind -
an heilasjúkdóm sem hamlaði getu þeirra til að svara spurn-
ingalista rannsóknarinnar.
Framkvæmd
fyrir útskrift af sjúkrahúsi var leitað eftir samþykki sjúklinga
sem uppfylltu þátttökuskilyrði. Þátttakendur svöruðu spurn-
ingalista á sjúkrahúsi eða skömmu eftir að heim var komið.
rannsakendur gerðu nauðsynlegar mælingar og söfnuðu
gögn um úr sjúkraskrá.
Mælingar
Sjálfsumönnun var metin með mælitækinu „Sjálfsumönnun
kransæðasjúklinga“ (Sjálfsumönnun-kranS) sem er íslensk
útgáfa af „Self-Care of Coronary heart Disease inventory“
(SC-ChDi) og notað hér í fyrsta sinn. Mælitækið er nýr 22
atriða spurningalisti sem skiptist í þrjá hluta. a-hluti metur
viðhald heilbrigðis með 10 spurningum um heilsusamlega
hegðun sem kransæðasjúklingum er almennt ráðlögð. B-hluti
metur stjórnun sjálfsumönnunar með sex spurningum um
vöktun einkenna og viðbrögð við þeim. C-hluti metur trú á
eigin getu til sjálfsumönnunar með sex spurningum um sjálfs-
öryggi til þess að framkvæma það sem þarf til að takast á við
sjúkdóminn. Svarmöguleikar eru á fjögurra og fimm punkta
raðkvarða sem gefa ýmist 1–4 stig eða 0–4 stig. Samanlögð stig
fyrir hvern hluta fyrir sig (a, B, og C) eru umreiknuð í stöðluð
stig (0–100) þar sem fleiri stig þýða betri sjálfsumönnun eða
meiri trú á eigin getu. Þátttakandi þarf að hafa svarað meira
en helmingi spurninga í hverjum undirlista til að undirlistinn
teljist nothæfur. Próffræðilegir eiginleikar spurningalistans
hafa verið metnir og reynst fullnægjandi (Dickson o.fl., 2017).
ritrýnd grein scientific paper
tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 96. árg. 2020 77