Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Qupperneq 81

Eins og í EurOaSPirE-rannsókninni (kotseva o.fl., 2019)
náði minnihluti þátttakenda þeim markmiðum sem klínískar
leiðbeiningar um annars stigs forvarnir kransæðasjúkdóms
kveða á um varðandi reykingar og offitu. hærra hlutfall ís-
lenskra sjúklinga segist stunda reglubundna hreyfingu en í
EurOaSPirE-rannsókninni, en þar sögðust 34% hreyfa sig í
a.m.k. 30 mínútur daglega fimm daga vikunnar (kotseva o.fl.,
2019) samanborið við 80% í þessari rannsókn. Þess ber þó að
geta að í þessari rannsókn voru dagleg störf talin með í hreyf-
ingunni. Óhagstæð staða áhættuþátta meðal þátttakenda rennir
enn frekar stoðum undir þá ályktun að sjálfsumönnun sé ábóta -
vant meðal íslenskra kransæðasjúklinga og að aðgerða sé þörf.
Ekki síst var það athyglisvert að lítill munur á stöðu áhættu -
þátta var á þeim sem lögðust inn í fyrsta sinn á sjúkrahús vegna
kransæðasjúkdóms og þeim sem höfðu áður lagst inn af þeim
sökum, en viðhald heilbrigðis og stjórnun sjálfsumönnunar
þeirra síðarnefndu mældist þó marktækt betri.
Með reynslunni lærir fólk að aðlaga sjálfsumönnun að sínu
daglega lífi og finna leiðir til að efla hana (Dickson og riegel,
2009). hæfni til sjálfsumönnunar getur því aukist með aukinni
sjúkdómsreynslu og líklegt er að þekking á þeim úrræðum
sem gefast vel verði meiri með aukinni reynslu. rannsókn
Wilkin son og félaga (2014) á sjálfsumönnun fólks með sykur -
sýki sýndi til dæmis mikilvægi þess að læra af reynslunni og
byggja þekkingu ofan á fyrri reynslu. Sjálfsumönnun einstak-
linga með kransæðasjúkdóm er flókin og margþætt og þekking
er einn af hornsteinum hennar (riegel o.fl., 2017). Því er mikil-
vægt að styrkja sjúklinga í því að byggja ofan á þekkingu sem
fyrir er. Þegar þekking er lítil og takmarkaður skilningur er á
sjúk dómsástandinu er líklegt að sjálfsumönnun sé ófullnægj-
andi. hins vegar útilokar lítill skilningur ekki fullnægjandi
sjálfs umönnun, til dæmis getur einstaklingur fylgt ráðlagðri
meðferð án þess að skilja ástæðuna fyrir henni. aðrir hafa
næga þekkingu og skilning en samt sem áður er sjálfsumönn -
un þeirra ófullnægjandi, t.d. geta þeir reykt eða ástunda ekki
reglubundna hreyfingu þrátt fyrir að vita um mikilvægi þess
fyrir eigin heilsu (riegel o.fl., 2012). rannsóknir hafa þó sýnt
að þekking getur haft jákvæð áhrif á lífsstílstengda áhættuþætti
kransæðasjúklinga, eins og hreyfingu, mataræði og reykingar
(ghisi o.fl., 2014) og þekking tengist viðhaldsþætti sjálfs um -
önnunar með beinum hætti. niðurstöður þessarar rannsóknar
sýndu að með aukinni sjúkdómstengdri þekkingu batnaði
viðhald heilbrigðis og trú á eigin getu jókst. Með fræðslu og
stuðningi heilbrigðisstarfsfólks gefst því kostur á að efla sjálfs -
umönnun sjúklinga og það getur aftur leitt til jákvæðra áhrifa
á lífsstíl og áhættuþætti og minnkað einkenni sjúkdómsins
(housholder-huges o.fl., 2015). fræðsla er þannig lykilþáttur
í meðferð krans æðasjúkdóms. Til þess að uppfylla ólíkar þarfir
fólks og efla sjálfsumönnun einstaklinga með langvinna sjúk-
dóma er mikilvægt að fræðsluúrræði séu fjölbreytt, fari fram
á mismunandi stigum heilbrigðisþjónustunnar og með virkri
þátttöku einstaklinganna sjálfra (Stenberg o.fl., 2016).
Það kom nokkuð á óvart að ekki reyndust vera tengsl á
milli stjórnunar sjálfsumönnunar og þekkingar. hugsanleg
skýring er að stór hluti þátttakenda greindist með kransæða -
sjúkdóm í þessari sjúkdómslegu og hafði því ekki reynslu af
því að stjórna sjúkdómi sínum. Einnig má leita skýringa í því að
stjórnunin felur í sér hegðun og þekking ein og sér nægir ekki
til að fólk breyti hegðun sinni, eins og þegar hefur komið fram.
jákvæð fylgni reyndist vera á milli viðhalds heilbrigðis og
trúar á eigin getu annars vegar og á milli stjórnunar sjálfs -
umönnunar og trúar á eigin getu hins vegar. Þetta samræmist
niðurstöðum erlendra rannsókna um mikilvægi trúar á eigin
getu á öllum stigum í sjálfsumönnunarferlinu en trú á eigin
getu tengist aukinni hreyfingu og andlegri heilsu, meiri lífs -
gæð um og betri aðlögun að langvinnum sjúkdómi (Buck o.fl.,
2015). rannsóknir hafa einnig sýnt að trú á eigin getu hefur
áhrif á hversu vel einstaklingum með kransæðasjúkdóm tekst
að breyta og viðhalda heilbrigðum lífsstíl (Sol o.fl., 2011).
Einstaklingsmiðuð umönnun (e. person-centred care) hefur
reynst vel í meðferð kransæðasjúklinga eftir bráð veikindi
(fors o.fl., 2017) og gefa rannsóknir tilefni til að íhuga inn-
leiðingu hennar við skipulagningu meðferðar innan hjúkrunar
jafnt sem annarra fagstétta. Meðferð sem er skjólstæð ings -
miðuð og felur í sér fræðslu og stuðning við sjálfsum önn un,
raunhæfa markmiðssetningu, sem eflir fólk og hvetur til hegð -
unarbreytinga, getur aukið trú á eigin getu til sjálfs umönnunar.
Slík meðferð krefst virkrar þátttöku einstaklingsins í eigin
meðferðaráætlun og samstarfs hans við hjúkr unar fræðing og
lækni (Ludman o.fl., 2013). Þetta er í samræmi við nýútgefna
heilbrigðisstefnu fyrir íslenska heilbrigðisþjónustu til ársins
2030 þar sem áhersla er lögð á heilsueflingu og forvarnir,
upplýsingagjöf, rétta þjónustu á réttum stað og virka notendur
heilbrigðisþjónustunnar (heilbrigðisráðuneytið, 2019).
Styrkleiki og takmarkanir rannsóknar
nokkur atriði takmarka gildi rannsóknarinnar. Þar er helst að
nefna að mælitækið „Sjálfsumönnun-kranS“ er nýtt og þótt
próffræðilegir eiginleikar þess hafi mælst fullnægjandi hefur
reynslan af notkun þess í erlendum rannsóknum enn sem
komið er ekki verið birt. Enn fremur er það notað hér í fyrsta
sinn á Íslandi. klínísk þýðing niðurstaðna er því ekki ljós. Á
móti kemur að mælitækið er sértækt fyrir einstaklinga með
kransæðasjúkdóm sem er styrkleiki og nýjung innan rann-
sókna á sjálfsumönnun þessa hóps. Ekki gafst tækifæri í þess-
ari rannsókn til að prófa frekar kenningu riegel og félaga
(2012) um sjálfsumönnun í langvinnum sjúkdómum, með því
að kanna samband fleiri þekktra áhrifaþátta sjálfsumönnunar
en hér var gert. Slíka rannsókn væri áhugavert að gera í fram -
tíðinni og þá væri ef til vill hægt að finna fleiri skýringar á
breytileika í sjálfsumönnun en komu fram í þessari rannsókn.
að lokum má nefna að hér á við sú hætta, eins og í öðrum
rannsóknum þar sem beitt er sjálfsmatslista, að þátttakendur
svari spurningum eins og þeir telja æskilegt frekar en sann-
leikanum samkvæmt.
Ályktanir
kransæðasjúkdómur er algengur og alvarlegur lífsstílstengdur
sjúkdómur sem hefur neikvæð áhrif á heilsu og lífsgæði. Staða
lífsstílstengdra áhættuþátta og sjálfsumönnun íslenskra sjúk-
ritrýnd grein scientific paper
tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 96. árg. 2020 81