Ljósmæðrablaðið - 01.12.2022, Blaðsíða 57

ljósmæðrablaðið ljósmæðrablaðið
1. tölublað · 100. árgangur · desember 2022 5756 1. tölublað · 100. árgangur · desember 2022
fræðslugrein
Þegar stjúpmóðir verður móðir
höfundur erla rún sigurjónsdóttir
Inngangur
Velferð kvenna og fjölskyldna þeirra eftir fæðingu er
okkur ljós mæðrum mikið keppikefli. Allar reynum
við eftir bestu getu að tryggja vellíðan kvenna og
valdefla þær í gegnum barn eignar ferlið. Margvíslegir
þættir hafa áhrif á það hvernig best er að nálgast
konur og flestar ljósmæður kunna lista vel að sníða
fræðslu og umönnun að þörfum hverrar og einnar.
Engin okkar vill lenda í því að særa óafvitandi til­
finningar konu í sinni um sjá, en hvað gerist þegar
fræðsla og ráðgjöf okkar tekur ekki mið af fjölskyldu ­
aðstæðum hennar? Er hætta á að við ölum óvart á
streitu í stað þess að draga úr henni?
Höfundur sótti sótti nýverið námskeiðið Stjúp­
tengsl – endur gerð fjölskyldusamskipta fyrir fagfólk og
vaknaði þá sú spurning hvort ljósmæður almennt
væru meðvitaðar um þau áhrif sem mismunandi
fjölskyldugerð getur haft á líðan kvenna fyrir og
eftir fæðingu. Skiptir það til dæmis máli fyrir okkar
starf hvort frumbyrja er í sambúð með manni sem á
barn fyrir? Getur það skapað kvíða að barnið fæðist
mögulega í „pabba vikunni“? Eða hefur það áhrif á
líðan konu að hennar eigin foreldar hafi skilið að
skiptum?
Á námskeiðinu ákvað ég að líta nánar á þarfir
stjúp mæðra sem eru að eignast sitt fyrsta barn. Tekin
voru þrjú við töl, ásamt því að skoða nýlegar rann­
sóknir á sviðinu til að varpa skýrara ljósi á um fjöllunar ­
efnið og sjá hvernig betur megi þjónusta þær.
Fjölmargir foreldrar eiga börn úr fyrri sam­
böndum þegar stofnað er til nýrra, hvort sem þau
voru getin innan hjóna bands eða utan. Á Íslandi
eignast pör gjarnan börn og gifta sig síðar, en árið
2020 voru 71% barna hér á landi fædd utan hjóna­
bands (Hagstofa Íslands, e.d. b). Í yfirliti sem finna
má í rann sókn Sigrúnar Júlíus dóttur, Jóhönnu Rósu
Arnar dóttur og Guðlaugar Magnúsdóttur (2008)
sem unnið er upp í gögnum frá Hagstofunni á ára­
bilinu 1991 til 2006, má einnig sjá að sá fjöldi barna
sem upplifir sambúðarslit foreldra í óvígðri sambúð
er sam bærilegur við þann fjölda barna sem eiga
for eldra sem fá lögskilnað hér á landi. Af þessu má
vera ljóst að stór hluti skjól stæðinga ljósmæðra býr
í stjúpfjölskyldu. Einnig er ljóst að margir foreldrar
sem eignast börn í dag eiga sjálfir fráskilda foreldra.
Skilnaðatíðni á Íslandi í dag er svipuð og fyrir 30
árum síðan, en árið 1992 var hún 39% (Hagstofa
Íslands, e.d. a). Því er ljóst að margir foreldrar sem
eignast börn í dag eiga sjálfir fráskilda foreldra.
Þrátt fyrir að stjúptengsl séu algeng er ekki hægt
að ganga að því vísu að samfélagið taki tillit til þeirra.
Þvert á móti má segja að stjúpblinda einkenni sam­
félagið. Hugtakið „stjúp fjöl skylda“ hefur til dæmis
ekki verið að finna í Íslenskri orða bók, né á vef Al­
þingis eða Hagstofunnar (Valgerður Halldórs dóttir,
2012).
„Stjúpblinda felur það í sér
í að leiða hjá sér eða koma
ekki auga á stjúptengsl, til
dæmis með því að greina
ekki upplýsingar eftir fjöls­
kyldugerð eða taka ekki
tillit til ólíkra þarfa stjúp­
fjölskyldna.“
valgerður halldórsdóttir, 2012, bls. 22
Stjúpfjölskyldur eru margskonar, en þær eiga
það sam eigin legt að, ein tengsl að minnsta kosti þ.e.
á milli foreldris og barns voru til staðar áður en sam­
band fullorðnu einstaklinganna varð til (Papernow,
2018). Þessi djúpu tengsl foreldris og barns, frekar
en samkomulag hinna fullorðu, hafa áhrif á hvernig
litið er á ýmsa þætti í daglegu lífi, bæði stóra og smáa.
Þæginda hringurinn á heimilinu hefur þannig getað
mótast af tengslum foreldris og barns. Allt frá því
hvað þykir eðlilegt að greiða fyrir par af strigaskóm,
til þess hvað þykir hávaðasamt, ósnyrtilegt eða fyndið
(Papernow, 2018).
Reynsla stjúpmæðra sem sjálfar
eru að eignast sitt fyrsta barn
Konurnar sem ég talaði við kalla ég Auði, Freyju
og Svanhildi. Í öllum tilvikum eru liðin nokkur ár
frá því að þær eignuðust sín fyrstu börn. Auður á
nú full orðið stjúpbarn og tvo stálpaða unglinga með
manni sínum. Freyja á uppkomin stjúpbörn, son á
grunn skóla aldri og tvö börn á leikskóla. Svanhildur á
stjúp barn á unglingsaldri og tvö börn á leikskólaaldri.
Þessar konur eru svo sannarlega ekki einar um
það að til heyra stjúpfjölskyldum. Hér á landi endar
stór hluti hjóna banda með skilnaði en samkvæmt vef
Hagstofu Íslands var skilnaða hlutfall hér á landi 40%
árið 2020. Vissulega á stór hluti þessara skilnaða sér
stað eftir að fólk hefur lokið barneignum, en þess má
þó geta að af þeim konum sem fengu lögskilnað árið
2020 voru 42,6% undir 40 ára aldri og því enn
á frjósemisskeiði (Hagstofa Íslands, e.d. a).
Viðtölin sem ég tók gefa ekki neina heildarsýn
á líðan þess hóps kvenna sem eignast sín fyrstu börn
inn í stjúp fjöl skyldu, en áhugavert var að sjá hvaða
reynslu þessar konur áttu sameigin lega og hvað
greindi þær að.
Heilbrigðiskerfið virðist því miður ekki vera
laust við stjúp blindu, en Freyju fannst ekki vera gert
ráð fyrir hennar fjöl skyldu formi innan mæðraverndar.
Henni þótti að sárt að stjúp börn hennar væru ekki
tekin með þegar hún var spurð um fyrri barn eignir.
Eins og hún orðaði það um fyrstu mæðra skoðunina:
þá telur maður upp börnin sín, en ég náttúrulega hef
ekki fætt þau þannig að þau skipta ekki máli.
Það er ekki hægt að alhæfa um almenna líðan
stjúp mæðra sem eru að eiga sín fyrstu börn út frá
mínum viðtölum, en áhuga vert var að sjá hvaða
reynslu þessar konur áttu sam eigin lega og hvað
greindi þær að. Talað hefur verið um að stjúp foreldri
sem eignast sitt fyrsta barn geti upplifað ákveðna sorg
yfir því að deila ekki þeirri reynslu með maka sínum
að verða samtímis foreldrar í fyrsta sinn (Valgerður
Halldórsdóttir, 2012). Í tilviki Auðar var það svo.
Hún leit svo á að maðurinn hennar væri öruggari
í foreldrahlutverkinu en hún og kynni hlutina betur.
Hún orðar þetta meðal annars svona: Honum fannst
allt svo auðvelt í kringum barnið og mér leið eins og
dóttur okkar liði best með honum, þú veist, hún brosir
fyrst til hans.
Hvorki Freyja né Svanhildur fundu fyrir þessu.
Þeirra eigin menn voru báðir mikið fjarverandi eftir
fæðinguna og þær þurftu frekar að takast á við um­
önnunarbyrðina á eigin spýtur og stjúpbörnin urðu
hluti af henni. Freyja var undir miklu álagi, sjálf í
fullu námi í fæðingarorlofinu og með mjög marga
bolta á lofti. Hún tók fjarveru eiginmannsins með
jafnaðar geði þrátt fyrir þreytu og hugsaði sem svo
að á mann mörgu heimili þyrfti að afla tekna. Svan­
hildur saknaði stuðnings maka síns en var ekki viss
um að fjar vera hans tengdist því að hann hefði upp­
lifað það áður að verða faðir, hann væri bara þannig
gerður að hann þyrfti að hafa í mörg horn að líta.
Tilfinningar kvennanna gagnvart stjúpbörnum
sínum voru ekki í öllum tilvikum sambærilegar og
tækifæri þeirra til að taka þátt í uppeldi þeirra ekki
þau sömu. Þegar Auður varð móðir átti hún í vand­
ræðum með tilfinningar sínar gagnvart stjúp móður­
hlutverkinu. Framan af var hún með samviskubit yfir
því að elska ekki stjúpbarnið skilyrðislaust en lærði
síðar að það væri óraunhæft. Freyja og Svanhildur
gerðu aftur á móti aldrei þær kröfur til sín. Þær áttu
það líka sameiginlegt að stjúp börnin voru meira
inni á heimilinu en hjá Auði eða nánast alveg til
helminga og hjá annarri rúmlega það, á meðan Auður
og hennar maki fengu barnið til sín aðra hverja helgi.
Auður tók fljótt þá ákvörðun eða vera vinur en
ekki upp a landi. Samkvæmt þeirri þekkingu sem fyrir
liggur virðist sú ákvörðun hennar ekki hafa verið
röng, en áhersla á hlýju og stuðning stjúpforeldra
frekar en aga virðist virka betur, a.mk. á fyrstu stigum
stjúp fjölskyldu (Pryor, 2014; Papernow, 2018). En
Auður upplifði sig afskipta. Maki hennar tók allar
megin ákvarðanir á heimilinu varðandi stjúpbarnið
og helgaði tíma sinn algjörlega barninu þegar það
var til staðar. Af því leiddi að Auði fannst hún ekki
vera fylli lega húsráðandi á sínu eigin heimili þegar
hans barn var hjá þeim. Fannst henni hún ekki geta
eldað þann mat sem hún vildi eða gert það sem
hún vildi. Auk þess náði hún nánast aldrei að vera
ein með barninu og tengjast því, en mælt er með
því að öll undir kerfi innan stjúp fjölskyldna fái sína
athygli, þar sem það styrkir fjölskylduna sem heild
(Papernow, 2018).
Freyju og Svanhildi leið ekki svona, þær voru í
upp eldis hlutverki gagnvart stjúpbörnum sínum og
hús mæður á sínu heimili. Það má velta því fyrir sér