Tímarit lögfræðinga - 01.06.2005, Blaðsíða 57

dómstólar telji að of langt sé gengið í ljósi meginreglunnar um skýrleika refsi-
heimilda, sbr. til hliðsjónar dóm Hæstaréttar 28. október 2004, nr. 251/2004
(hvíldartími ökumanna), sbr. umfjöllun í kafla 2.3. Annað dæmi um þá hættu
sem kann að skapast með óljósri beitingu eyðuákvæða í sakamálum má nefna
dóm Hæstaréttar 20. nóvember 2003, nr. 219/2003, (vanmannað skip) sem
reifaður er í kafla 3.2.2 hér að framan.
Um eyðuákvæði í almennum hegningarlögum má nefna 140. gr. en þar segir:
Opinber starfsmaður, sem synjar eða af ásettu ráði lætur farast fyrir að gera það, sem
honum er boðið á löglegan hátt, sæti sektum eða fangelsi allt að 1 ári.
Í lögskýringargögnum er rakið að ákvæði 140. gr. hegningarlaga sé sam-
hljóða 143. gr. hegningarlaganna 1869 og sé refsað fyrir það „að óhlýðnast lög-
mætum fyrirskipunum yfirboðara (insubordination)“. Ákvæðið er að megin-
stefnu til sambærilegt við 156. gr. dönsku hgl. sem virðist þó ekki gera kröfu
um beinar fyrirskipanir frá yfirboðara heldur geti verið um að ræða skyldu sem
leiðir beinlínis af reglum um það opinbera starf eða þá opinberu þjónustu sem
um ræðir.113 Ef lagt er til grundvallar með vísan til orðalags 140. gr. hgl. að ekki
sé rökrétt að skýra ákvæðið á þá leið að það taki aðeins til fyrirskipana yfirboð-
ara, kunna álitaefni að rísa um hvaða „reglur“ um hið opinbera starf eða þá
opinberu þjónustu, sem um ræðir, séu til fyllingar þeirri skyldu sem 140. gr.
vísar til. Í ljósi grunnreglunnar um lögbundnar refsiheimildir verður þó að gera
þá kröfu að slíkar reglur komi fram í settum lögum í þrengri merkingu eða í
almennum stjórnvaldsfyrirmælum sem hafa ótvíræða stoð í lögum.114 Það er t.d.
álitamál hvort óskráðar stjórnunarheimildir forstöðumanns opinberrar stofnunar
gagnvart undirmönnum sínum, sbr. að öðru leyti lög nr. 70/1996 um réttindi og
skyldur starfsmanna ríkisins, dugi hér til einar og sér.
4. SKÝRLEIKI REFSIHEIMILDA OG LÖG NR. 4/1963 UM RÁÐ-
HERRAÁBYRGÐ
4.1 Inngangur
Nú verður vikið sérstaklega að ákvæðum laga nr. 4/1963 um ráðherraábyrgð
og tekin afstaða til þess hvort efnisreglur laganna fullnægja þeim kröfum um
skýrleika sem nú er mælt fyrir um í stjórnarskránni. Er þá, eins og fyrr greinir,
m.a. horft til þess að í skýrslu nefndar forsætisráðherra um starfsskilyrði stjórn-
valda o.fl., sem lögð var fram á Alþingi árið 1999, er því lýst að vafi kunni að
leika á því hvort svo sé a.m.k. að því er snertir 10. gr. laganna.115 Með hliðsjón
113 Róbert R. Spanó: „Verknaðarlýsingar XIV. kafla almennra hegningarlaga um brot í opinberu
starfi“, bls. 381.
114 Róbert R. Spanó: „Stjórnarskráin og refsiábyrgð“ (fyrri hluti), kafli 3.
115 Alþt. 1999-2000, A-deild, bls. 2549-2645. Skýrslan var gefin út á árinu 1999 af hálfu forsæt-
isráðuneytisins, sjá Starfsskilyrði stjórnvalda – skýrsla nefndar um starfsskilyrði stjórnvalda, eftir-
lit með starfsemi þeirra og viðurlög við réttarbrotum í stjórnsýslu. Forsætisráðuneytið. Reykjavík
(1999), bls. 140-141.
57