Skírnir - 01.09.2008, Page 208

482
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
SKÍRNIR
smíði. Óskynsamlegt er að miða verkið við lognið. Skipið verður líka að
geta staðið af sér storminn. En þótt það sé smíðað miðað við storminn,
merkir það ekki, að alltaf blási vindar. Hið sama er að segja um stjórn-
skipulagið. Óskynsamlegt er að miða það við alvitra og algóða valds-
menn. Það verður líka að geta staðið af sér afar ófullkomna, jafnvel valda-
sjúka menn. Frjálshyggjumenn gera sér enn fremur grein fyrir, að ríkis-
valdið er ófullkomið og klunnalegt tæki. „Ef fólki er innrætt, að ríkið eigi
að leysa og geti leyst öll þess vandamál, fer það að lokum að kenna ríkinu
um öll sín mein. Hvort tveggja er vitanlega jafnfjarstætt," sagði Sigurður
Nordal. „Það verður að grafa dýpra, skyggnast víðar og seilast hærra en
ríkisvaldið getur nokkurn tíma náð til þess að finna brýnustu þarfirnar,
mestu verðmætin, alls konar böl og bölvabætur."
Adam Smith lofsöng ekki sjálfselsku og því síður ágirnd, heldur sýndi
fram á, að við frjálsa samkeppni geta ágjarnir menn unnið að almannahag
án þess að ætla sér það: Til að græða verða þeir að finna kaupendur að
vöru sinni eða þjónustu, og það tekst ekki, nema þeir bjóði fram betri
gæði eða lægra verð en keppinautarnir. Ágirnd er óumflýjanleg stað-
reynd. Hvort er líklegra til að halda henni í skefjum, að predika gegn
henni með Páli Skúlasyni eða að reyna eftir ábendingu Adams Smith að
veita henni í farvegi, sem eru öðrum óskaðlegir og jafnvel gagnlegir? Vita-
skuld býr síðan margt fleira í manninum en sjálfselska eða ágirnd. Adam
Smith skrifaði til dæmis bók um samkenndina. En hann benti á, að í við-
skiptum við fólk, sem við kunnum engin deili á, látum við frekar stjórnast
af matarást en náungakærleik. Við kaupum ekki bíla frá Japan, af því að
við þekkjum Japana eða elskum, heldur af því að bílarnir eru vandaðri eða
ódýrari en frá öðrum löndum. Takmarkanir náungakærleikans sjást af
sjálfu orðinu: Hann er kærleikur til náunga okkar, ekki til þeirra sex millj-
arða manna, sem byggja hnöttinn. Gallinn við sjónarhorn Páls Skúlasonar
er, hversu þröngt það er. Hann sér ekki fremur en þeir Platon og Aristo-
teles út fyrir borgríkið. Samkenndin á sinn mikilvæga sess í lífinu. En hún
dugir skammt á alþjóðavettvangi. John Locke kenndi okkur að varast rík-
isvaldið. En Adam Smith leiddi okkur síðan fyrir sjónir, að oft komumst
við af án ríkisvalds, því að mannlegt samlíf getur verið skipulegt án þess
að vera skipulagt. Hans er hugmyndin um sjálfstýringu í stað miðstýr-
ingar.
Páll Skúlason telur rangt að meta allt til fjár. Hann andmælir hóflausri
peningadýrkun. Hann neitar að hylla þá, sem stíga dans í kringum gull-
kálfinn. Menn geta tekið undir allt þetta án þess að hafna frjálshyggju,
tortryggni í garð ríkisvalds og skilningi á eðli og lögmálum sjálfstýrðs