Skírnir - 01.09.2008, Síða 213
SKÍRNIR
ÓSIGUR FRJÁLSHYGGJUNNAR?
487
þjóðernisjafnaðarmanna og sameignarsinna á tuttugustu öld gátu búist
við því að vera handteknir fyrir engar sakir upp úr miðnætti, eins og Vera
Hertzsch í Moskvu 1938. Heilu þjóðirnar voru reknar með valdi frá
heimkynnum sínum. Eftir tvær heimsstyrjaldir vofði gagnkvæm gereyð-
ing yfir íbúum jarðar. Hinu verður þó ekki neitað, að hinn frjálsi alþjóða-
markaður raskar högum fólks. Ef menn vilja halda þar í við aðra, þá verða
þeir að leggja sig fram um að fullnægja þörfum viðskiptavina sinna, bjóða
fram jafngóða þjónustu og keppinautarnir. Enginn neyðir þá hins vegar
til að taka þátt í slíkri samkeppni. Þeir mega hægja á sér, ef þeir vilja, en
þá verða þeir líka að sætta sig við að dragast aftur úr. Er skiptaráðandinn
samt ekki skárri en böðullinn? Markaðurinn er líka mannúðlegri en ríkið
í þeim skilningi, að minnihlutahópar eru þar líklegri til að njóta sín.
Markaðurinn spyr ekki, hvernig bakarinn er á litinn, heldur hvernig brauð-
ið er á bragðið. Gyðingar í Mið-Evrópu, Indverjar í Austur-Afríku og
Síkhar á Indlandi höfðu betra skjól af markaðnum en ríkinu. Einu enn má
ekki gleyma um markaðinn: Þótt vonir frjálshyggjumanna nítjándu aldar
um það, að friður væri tryggður við aukin alþjóðaviðskipti hafi brostið
eftirminnilega í ágúst 1914, minnkar samt tilhneiging fólks til að skjóta á
náunga sína, ef það sér í þeim væntanlega viðskiptavini.
4
Heimurinn er enn ólíkur því, sem frjálshyggjumenn geta helst hugsað sér.
Fall Berlínarmúrsins fól ekki í sér sigur frjálshyggjunnar, heldur ósigur
sósíalismans. Sjálfstýrt hagkerfi verður ekki heldur dæmt af umróti hausts-
ins 2008 á alþjóðlegum fjármálamörkuðum (sem átti upptök í ógætilegum
útlánum hálfopinberra húsnæðislánasjóða í Bandaríkjunum). Ef rétt er á
málum haldið, þá felst í því nauðsynleg leiðrétting óhagkvæmra ákvarð-
ana. Joseph Schumpeter talaði um hina „skapandi tortímingu" kapítalism-
ans. Er ekki einn munurinn á markaðsviðskiptum og ríkisafskiptum sá, að
á markaðnum verður mistaka fyrr eða síðar vart, svo að þau má leiðrétta,
en í opinberum stofnunum dyljast þau ósjaldan, svo að haldið er áfram að
gera þau? Hvað sem því líður, sést af gagnrýni prófessoranna þriggja, að
sósíalisminn á sér enn bólfestu í hugum sumra menntamanna. Fátt er nýtt
í því, sem þeir hafa fram að færa. Oscar Wilde sagði löngu á undan Páli
Skúlasyni, að kaldhyggjumenn vissu allt um verðlag, en ekkert um verð-
mæti. Óteljandi evrópskir menntamenn hafa haldið því fram með Þor-
valdi Gylfasyni, að sultardropinn úr nefi Evrópubúans sé eftirsóknar-
verðari en svitaperlan á enni Bandaríkjamannsins. Einar Olgeirsson var-