Bændablaðið - 06.07.2023, Blaðsíða 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 6. júlí 2023
„Salurinn er
fullur – þetta
er ótrúlegt!
Hvernig var
hægt að ná öllum
þessum bændum
hingað?“ spurði
Romolo Nonno
á miðvikudags-
kvöld í Varma-
hlíð, rétt áður
en upplýsingarfundurinn byrjaði
í stóra salnum í menningarhúsinu
Miðgarði. Romolo er frá Ítalíu og
var sá sem fann T137 sem verndandi
arfgerð á sínum tíma. „Á Ítalíu hefði
svoleiðis fundur verið óhugsandi.“
Starfssystur og -bræður hans voru
sammála – hvorki í Englandi,
Frakklandi, Þýskalandi né Spáni
sé eins samvinna hægt og sú sem
byrjaði 2021 á milli íslenskra bænda
og alþjóðlegra vísindamanna.
Síðan hefur margt gerst og
vettvangsferðin var bæði hápunktur
príonarfgerða- og næmis rannsókna og
upphafspunktur frekari rannsókna,
meðal annars um riðustofnagrein-
ingar og umhverfissmit. Verkefnið
sem heild, heitir „Classical Scrapie
in Iceland – ScIce: a model for prion
diseases worldwide“ og er styrkt af
Evrópusambandinu með upphæð
sem samsvarar 190 milljónum
króna. Ísland fær ekki beinan styrk,
en nýtur að sjálfsögðu góðs af
niðurstöðum rannsóknanna.
Langflestir úr vísindateyminu
hafa unnið á sviði príonsjúkdóma
í tuttugu eða jafnvel þrjátíu ár og
búa því yfir þekkingu sem spannar
allt tímabilið sem skiptir máli til
að skilja eðli sjúkdómsins og til
að finna lausnir. Það gerir hópnum
kleift að vinna náið saman þrátt
fyrir mismunandi sérsvið. Skilaboð
þeirra voru skýr: Að verndandi
arfgerðir eru lykilatriði í því að
sigrast á riðunni á Íslandi og að
það er ómetanlegur kostur ef um
fleiri en eina arfgerð er að ræða.
Á áhættusvæðum er hröð dreifing
verndandi arfgerða mikilvægari en
smitvörn sem hindrar flutning gripa
með þessar arfgerðir.
Nú þegar er augljóst að fleiri
möguleikar eru í boði hér á landi
en þeir sem hafa verið notaðir í
öðrum löndum til þessa. Eftir að
búið er að rannsaka þessa valkosti
betur, verður hægt að yfirfæra þá
á önnur sauðfjárkyn annars staðar
í heiminum – til dæmis kyn í
útrýmingarhættu sem eru ekki
með verndandi arfgerðina ARR í
stofninum.
Upplýsingarfundirnir í Varmahlíð
– brautryðjandi niðurstöður
Boðið var upp á tvo fundi fyrir
bændur til að fræðast um ýmis atriði
í kringum riðuveiki, til að heyra
eitthvað um stöðu niðurstaðna
rannsóknanna og ekki síst til að spyrja
spurningar og taka umræðu. Þrátt
fyrir að fyrri fundurinn væri ætlaður
„sérstaklega áhugasömum“, var litli
salurinn troðfullur með um 50 gestum
og umræður líflegar. Fyrir utan
vísindamennina voru mætt Sigurborg
Daðadóttir yfirdýralæknir, Sigurbjörg
Bergsdóttir, sérgreinadýralæknir
í sauðfjársjúkdómum, Daníel
Haraldsson og Ólafur Jónsson,
norðlensku héraðsdýralæknarnir, og
Þórður Pálsson, dýraeftirlitsmaður
frá MAST. Þau funduðu með erlendu
sérfræðingunum rétt áður en hinir
fundir byrjuðu.
Stefanía Þorgeirsdóttir veitti á
fyrri fundinum umfangsmikla innsýn
í riðugreiningar og -rannsóknir á
Keldum fyrr og nú. Romolo Nonno
miðlaði grunnatriðum um eðli og
greiningaraðferðir riðustofna og
sagði frá rannsóknunum þeirra upp
úr 2007 sem óvænt leiddu til þess að
T137 uppgötvaðist sem verndandi í
sauðfé á Ítalíu.
Sótthreinsun getur ekki
hindrað endursmit
Þá byrjaði „stóri“ fundurinn, um 150
manns mættu í salinn og margir að
auki á Zoom. Eftir inngangsorð frá
Sigfúsi Inga Sigfússyni sveitarstjóra
og Sigurborgu Daðadóttur kom
Ben Maddison með sláandi
niðurstöður um áhrif sótthreinsunar
og takmarkanir hennar eftir
riðuniðurskurð. Á Englandi hefur
tilraunabú fyrir príonsjúkdóma
starfað í meira en 20 ár sem var á
sínum tíma sett á fót á búi með
sérstaklega alvarlegt riðuvandamál.
Þar er hægt að rannsaka sjúkdóminn
undir eðlilegum aðstæðum – með
úthaga, tún, ýmsar innréttingar,
mismunandi uppsett fjárhús o.fl.
Sérstaklega næmar VRQ/
VRQ-kindur eru notaðar til að
skoða smitvirkni (svokallað „bio
assay“). RAMALT-próf – sem
nota sýni úr eitlakerfi í endaþarmi
– leyfa riðugreiningu mjög
snemma í sjúkdómsferlinu. Auk
þess eru tekin yfirborðssýni með
hjálp sýnatökupinna sem líkjast
eyrnapinnum. Smit úr þessum sýnum
er hægt að magna upp með PMCA-
prófi (eins og í næmisprófunum hans
Vincents, sjá næsta kafla) sem gerir
vísindamönnunum kleift að mæla
smit þrátt fyrir mjög lítið smitmagn.
Rannsakaðar voru fjórar
mismunandi hreinsunaraðferðir,
meðal annars staðalaðferðin í
Bretlandi þar sem háþrýstihreinsun,
klórhreinsun, endurgalvanisering
og málning eiga að fjarlægja allt
riðusmitefni á svæðum sem kindur ná
í (í allt að 1,50 m hæð). Samt smituðust
eftir fáa mánuði allar tilraunakindur.
Ástæðan er ryk sem finnst á svæðinu,
það er alls staðar innan fjárhússins
– einnig þar sem kindur ná ekki til,
til dæmis á þaksperrum, hátt uppi
á veggnum o.s.frv. Þetta ryk er
að dreifast um húsið og viku eftir
sótthreinsun er hægt að mæla smit á
nýsótthreinsuðum yfirborðum.
Ben undirstrikaði að hér sé um
sérstakar aðstæður að ræða – mjög
næm arfgerð, nýfædd lömb sem „bio
assay“, mikið smit fyrir sótthreinsun
– sem útskýrir af hverju ekki allar
kindur á fyrrverandi riðubúum
smitast strax undir venjulegum
kringumstæðum. En að hans mati er
augljóst að áhættan sé alltaf til staðar,
að niðurskurður og sótthreinsun getur
ekki komið í veg fyrir því að riða
kemur upp aftur og að eingöngu
ónæmar arfgerðir tryggja að ekkert
endursmit á sér stað í framtíðinni.
Stjarna kvöldsins –
Vincent og næmisprófin
Stjarna kvöldsins var því Vincent
Béringue sem kynnti glænýjar
niðurstöður úr næmisprófunum
mismunandi arfgerða sem hann og
Angélique Ige, starfssystir hans, hafa
unnið við síðan í vetur:
• 17 mismunandi samsetningar allra
breytileika sem koma fyrir á Íslandi
• er verið að prófa með samtals 10
ólíkum smitsýnum
• frá 7 mismunandi bæjum á
Norðurlandi, sem er upphafssvæði
riðuveiki (sjá kortið).
Til að fá áreiðanlegar niðurstöður,
er nauðsynlegt að keyra hverja og eina
arfgerð/samsetningu í gegn með hvert
og eitt smitsýni í að minnsta kosti þrjú
skipti. Ekki nema 12 arfgerðir hafa
pláss í sömu rannsóknarplötu og til
samanburðar verður alltaf að hafa
með:
• VRQ/VRQ og ARQ/ARQ sem
þekktar næmar arfgerðir og
• ARR/ARQ og ARR/ARR sem
þekktar ónæmar arfgerðir.
Ein „keyrsla“ inniheldur alltaf fjórar
umferðir, sem líkja eftir smitferli
arfgerðanna í tilraunaglasi. Eftir það
eru niðurstöðurnar metnar með svo
kallaðri Western Blot aðferðinni
(WB). Hún gengur út á það að „melta
í burtu“ heilbrigða príonpróteinið
þannig að eingöngu umbreytta
(sýkta) smitefnið verður eftir; hann
sést þá í formi mynsturs með þremur
misdökkum böndum. Því dekkri sem
böndin eru, því meira er vefurinn
smitaður – því næmari er viðkomandi
arfgerð. Í besta falli hins vegar er WB
myndin bara hvít eða mjög ljósgrá,
enga umbreytingu að finna, þ.e.
arfgerðin er ónæm fyrir riðusmiti.
Til þessa hafa allar arfgerðir verið
prófaðar a.m.k. þrisvar með eftir-
fylgjandi þrjú smitsýni:
• sýni 1: Vatnshóll 1999 (sýnið sjálft
er með arfgerðina ARQ/VRQ)
• sýni 3: Urðir 2017 (ARQ/ARQ)
• sýni 4: Stóru-Akrar 2020
(ARQ/ARQ)
Á FAGLEGUM NÓTUM
Brautryðjandi niðurstöður: Talsvert
fleiri arfgerðir veita mótstöðu gegn riðu
– Leiðandi riðusérfræðingar á heimsvísu hittu norðlenska bændur
Karólína
Elísabetardóttir.
Þegar vísindamennirnir fjórtán, meirihlutinn leiðandi riðusérfræðingar
á heimsvísu, komu saman á lokafundi á föstudaginn eftir vikulanga
vettvangsferð á Norðurlandi, stóð eitt upp úr: Þeir voru allir heillaðir
af brennandi áhuga bænda á efninu, af umfangsmikilli þekkingu þeirra
um málin, af vilja þeirra að leysa málin á vísindalegan hátt – og ekki
síst af sterkum félagsanda bænda, nánum tengslum þeirra við hjörðina
sína, ástríðuna og – í orðsins fyllstu merkingu – ódrepandi bjartsýni og
seiglu til að halda áfram þrátt fyrir mjög erfiða tíma.
Álftagerði
Urðir
Stóru-Akrar
Vallanes
Stóra-Gröf y.
Vatnshóll
Neðra-Vatnshorn
H
ú
n
a -
o
g
S
k a
g
a h
ó
l f
T r
ö
l l
a s
k a
g
a h
ó
l f
V
a t
n
s n
e s
h
ó
l f Akureyri
Akureyri
Reykjavík
Farms with isolates 1 to 10, protection zones
10 km
Alls voru 10 smitsýni tekin í PMCA próf. Sýnin komu frá sjö mismunandi bæjum á Norðurlandi.
Vincent Béringue vakti mikla lukku þegar hann kynnti nýjar
arfgerðir með mótstöðu hér á Urðum í Svarfaðardal. Hópurinn á Hólum með Gísla Gunnarssyni biskupi. Mynd / Guðbergur Davíðsson
Björk frá Reykjum með T137-ARQ og dóttir undan Teit frá Sveinsstöðum
með arfhreint T137.