Bændablaðið - 24.08.2023, Side 58

58 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. ágúst 2023
LESENDARÝNI
Sannleikurinn um sauðfjárrækt, séð frá hagfræðinni
Ísland var þróunarríki sam-
kvæmt skilgreiningu Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins fram til um
1960, en er í dag eitt tekjuhæsta
land heims.
Á þessum tíma
hefur framlegð
vaxið í flestum
atvinnugreinum
til að styðja
auknar tekjur.
Kúabú hafa
stækkað og
vélvæðing í formi
m j a l t a þ j a r k a
(róbóta) hefur leitt til fækkunar, en
um leið stækkunar kúabúa.
Sama gildir um svína- og
kjúklingarækt, fiskveiðar, vinnslu
og fiskirækt. Sauðfjárræktin
situr hins vegar eftir með litla
framlegðaraukningu sem leitt hefur
til þess að sú starfsemi getur ekki
staðið undir launakröfum samtímans
(þrátt fyrir að hlutfall tvílembdra áa
hafi aukist til muna).
Hér verður rakið af hverju
það hefur leitt til breytinga á
búskaparháttum og af hverju
sauðfjárrækt getur ekki haldið áfram
óbreytt um ókomna tíð án þess að
það leiði til minni hagsældar, bæði
þeirra sem hana stunda og allra
landsmanna.
Breytingu á búskaparháttum má
skipta í nokkur tímabil:
1. Frá landnámi að móðuharðindum.
2. Frá móðuharðindum þar til að
vistarbönd féllu niður.
3. Frá vistarböndum til stríðsára,
síldar, skuttogara og stóriðju.
4. Frá stóriðju til dagsins í dag.
1. Landnámsmenn komu með sinn
bústofn; kýr, kindur, svín, geitur,
hænsni og hesta. Kýr kindur og
geitur voru mjólkaðar, enda vinnuafl
nægt í formi vinnuhjúa og þræla,
sem greidd voru engin eða óveruleg
laun nema í formi nauðþurfta (matar,
húsnæðis og klæða). Nokkuð var
um kornrækt sem gerði svínarækt
mögulega. Í móðuharðindunum og
þeim drepsóttum sem á eftir komu
hríðféllu bæði menn og skepnur.
2. Eftir móðuharðindin vantaði
vinnuafl til sveita og veðurfar
varð verra. Búskaparhættir
breyttust. Svínarækt hafði lagst af
og meira hvíldi á sauðfjárrækt og
mjólkurkúm. Enn var vinnuafl það
ódýrt, bæði sökum tækifærisleysis
og vistarbanda, að það borgaði sig
enn að stunda fráfærur og mjólka ær.
Nokkuð sem kostaði mikið vinnuafl,
þó nokkur afföll á lömbum, en gaf
litlar afurðir. Flest allt fé var haft
heima við eða í seljum, utan hrúta og
sauða sem völsuðu meira um frjálsir.
3. Eftir að lögin um vistarbönd
liðu undir lok rétt fyrir aldamótin
1800/1900 og fólk fór almennt að fá
laun fyrir sína vinnu varð ógerlegt
að stunda fráfærur og mjólka kindur.
Tekjur af slíkri starfsemi stóðu
einfaldlega ekki undir launum. Við
tók mikið hagvaxtarskeið á Íslandi.
Fólk fluttist til sjávarþorpanna og
keypt voru stærri fiskiskip, auk
þess sem erlendir aðilar stunduðu
veiðar hér, m.a. á hval. Í seinni
heimsstyrjöldinni fengu vinnandi
hendur greitt beint í peningum
og næga vinnu var að fá. Fólk
fluttist í stórum stíl úr sveitunum
til kaupstaða, ekki síst Reykjavíkur.
Bændur fóru að reka fé almennt á
afrétti og reyndu, til að ná svipuðum
hagvexti og í þjóðfélaginu öllu, að
stækka sína bústofna og þar með
að fjölga fé. Það náði hámarki um
1980 með mikilli offramleiðslu og
ofbeit víða um land. Útkoman var
m.a. svokölluð smjör- og kjötfjöll
sem voru svo seld úr landi fyrir
smápening, auk þess sem landið
blés upp í stórum stíl sem enn má
sjá merki um víða.
4. Um og upp úr 1980 kemur
stóriðjan sterk inn og tæknibreytingar
verða í sjávarútvegi. Hagsæld vex
og þjóðartekjur á mann hafa nú
rúmlega tvöfaldast frá árinu 1995.
Sauðfjárrækt sem stóð halloka
1980 stendur enn verr í dag. Neysla
lambakjöts hefur dregist saman pr.
mann á Íslandi og annars staðar í
heiminum, enda bæði óhagkvæmt
og með mikið sótspor.
Sauðfjárrækt er ekki lengur burðarás
íslenskrar matvælaframleiðslu, og
mun ekki verða. Allar tilraunir til
að hverfa til fortíðar munu einungis
rýra lífsgæði á Íslandi almennt og
viðhalda fátækragildrunni hjá minni
sauðfjárbændum.
Tún eru víða ekki nýtt þar sem
vetrarfóðruðum ám hefur fækkað
um rúman helming frá því sem mest
var. Tún eru nýtt þegar verðmæti
þeirrar nýtingar réttlætir slíkt, hvort
sem það er til; hamp-, skógar- eða
kornræktar. Þau verða ekki nýtt til
að framleiða meira lambakjöt, þar
sem það er ekki markaður fyrir það
á því verði sem þarf til að stunda
slíka framleiðslu í hálaunalandi.
Eins og staðan er núna er meiri
eftirspurn eftir landi til að binda
kolefni en eftir lambakjöti sem
framleitt er með ærnum tilkostnaði
og miklu sótspori. Það að fólk
flytjist til sveita sem ekki stundar
hefðbundinn búskap er bara af hinu
góða. Kaup slíkra aðila hefur gert
eldri bændum kleift að losa um eign
sína, komast úr fátækragildrunni og
á eftirlaun. Lífeyrissjóður bænda
hefur ekki verið ávaxtaður þannig
að bændum sem hætta störfum bíði
digur lífeyrir þaðan.
Í ljósi ofangreinds beini ég þeim
tilmælum til málsvara bænda, bæði
framkvæmdastjóra og formanns,
að þeir horfi til framtíðar og mæli
fyrir hagsmunum allra bænda, en
reyni ekki að þvinga okkur til fyrri
búskaparhátta og þar með fátæktar
fortíðarinnar.
Lárus Elíasson,
skógarbóndi á Rauðsgili.
Lárus Elíasson.
Kjötframleiðsla síðustu áratuga.
Búpeningur eftir landsvæðum frá 1980, Allt landið. Heimildir: Hagstofa Íslands
Verg landsframleiðsla, Keðjutengt verðmæti, árstíðaleiðrétt.
Heimild: Skýrsla ATF www. animaltaskforce.eu
Flest áttum við okkur vel á því hvaða
afleiðingar það hefur að friða land. Landsvæði,
hagi eða tún sem er friðað gegn öllum ágangi
eftir krefjandi tíma landnýtingar nær með
tímanum vexti, sprettu og grósku.
Hafi álagið á
landspilduna verið óhóflegt
tekur tíma að ná fyrri
landgæðum og styrk og auk
friðunar getur verið þörf á
utanaðkomandi hjálp, svo
sem áburði og fræjum.
Langflestir bændur haga
sinni landnotkun þannig
að þeir friða landið við
og við, láta kýr, hross eða ær ekki ganga svo
nærri landinu að sár myndist vegna álags og
átroðnings, hvíla sem sagt spilduna reglulega
og áður en skemmdir verða. En hvernig hugsum
við um okkur sjálf?
Friðar þú sjálfan þig reglulega?
Getur verið að við, of mörg okkar, hugsum
ekkert um að gefa okkur sjálfum frið, við og
við, reglulega, heldur krefjumst þess af okkur
sjálfum, og jafnvel fólkinu okkar, að áfram sé
haldið út í rauðan dauðann? Það eru jú alltaf
einhver verkefni sem bíða og svo bætist bara við
listann! Já, það er alveg ljóst að það er nóg að
gera, ekki spurning. Æðum við eins og hauslausar
hænur sí og æ úr einu verki í annað, dag eftir
dag, vikum og mánuðum saman? Krefjumst
þess að vélin í okkur bara gangi og skili alltaf
sínu án þess að taka markvisst og ákveðið hlé,
hleðslustund, hvíldarstund, hirðum ekki um að
leyfa vélinni að kólna reglulega og bæta á olíu?
Horfðu í eigin barm, já, núna.
Sífelld streita er hættuleg!
Rannsóknir á heilsufari fólks, í sálfræði og
taugavísindum, sýna að sífellt álag þar sem
svonefnd drifkerfishormón, til að mynda kortisól,
eru ríkjandi í okkur og drífa okkur áfram án
hvíldar tímunum saman dag eftir dag er afar
heilsuspillandi ástand. Það er sannarlega allt í
góðu að taka á því, taka tarnir og njóta þess að
koma miklu frá. En það er þetta sífellda álag sem
er hættulegt. Afleiðingarnar geta verið margs
konar, leiði, depurð, óyndi, gleðileysi, innri
spenna, kvíði, ofuráhyggur, svefnvandi, orkuleysi
og þrot. Líkamlegir kvillar svo sem vöðvabólgur
og stoðkerfisvandi, meltingarkvillar, höfuðverkir
og hjartsláttartruflanir svo dæmi séu tekin.
Þjáist þú af dugnaðarkvíða?
Ragnhildur Þórðardóttir, Ragga nagli,
einkaþjálfari og heilsusálfræðingur kann að
komast skemmtilega að orði og hún hittir naglann
á höfuðið þegar hún lýsir þeirri viðvarandi
streitu sem of margir upplifa í nútímanum sem
dugnaðarkvíða. Kannast þú við að upplifa stöðugt
vanlíðan yfir að gera ekki nóg, finnast eins og
þú sért alltaf eftir á með allt? Vera stöðugt að
hugsa um allt sem þarf að gera og finna fyrir
eirðarleysi, pirringi og óánægju? Forðast samt
og fresta verkefnum sem eru nauðsyn en þér
finnast yfirþyrmandi enda gengur þú nær aldrei
úthvíldur til verka? Ýta til hliðar aftur og aftur
viðburðum og félagslífi og ganga á svefntímann
þinn, vinnan gengur jú fyrir. Una þér ekki hvíldar
eða ánægjustunda því að þá bítur sektarkenndin,
þú gætir jú verið að gera eitthvað!
Hvaða stundir dagsins og vikunnar
ætlar þú að hafa frið?
Eins og með landið okkar dýrmæta ert þú
dýrmætur. Endilega láttu þessi orð verða að
vendipunkti og settu þér núna, í dag, í þessari
viku, reglu um friðun. Hvenær ætlar þú að
hafa frið, hvíldarstundir, fastar stundir þar sem
vinnan víkur fyrir hvíld, rósemd og notalegum
uppbyggjandi samskiptum og iðju? Ég legg til
að þú friðir ákveðna klukkutíma á dag, hvenær
fer eðlilega eftir því hvernig þínu lífi og
störfum er háttað. Eins er alveg heilsufarslegt
og sálrænt lágmark að taka mest allan daginn
frí frá vinnu einn dag í viku, lágmark, tveir
dagar í viku er almennt viðmið. Það eru átta í
mánuði en ekki fjórir, þar munar miklu. Ég segi
mest allan daginn því að sjálf var ég kúabóndi
án róbóts í 15 ár og þekki mjaltir. En það er
sannarlega hægt að skella sér í sturtu eftir
morgunmjaltir alltaf, annaðhvort laugardag
eða sunnudag, ef ekki bæði, og vera í fríi fram
að seinna málinu.
Friðun og fræ
Núna þegar sumri er tekið að halla og fram
undan haustannir og vetrarverk er alveg
kjörið að staldra aðeins við, með sjálfum
sér og sínum. Leggja niður fyrir sig hvernig
þú, og þínir, ætla að friða reglulega stundir í
eigin dagatali núna næstu vikur og mánuði.
Ef þitt eigið innra land er illa farið, af önnum,
hvíldarleysi, álagi og átroðningi, hikaðu ekki
við að leita þér utanaðkomandi hjálpar. Þú
gætir þurft nokkur ný fræ og ögn af áburði
til ná að spretta og blómstra á ný, það er þess
virði. Munum svo að kirkjugarðar heimsins
geyma ómissandi fólk, eins og segir í texta
Magnúsar Eiríkssonar. Í dag er þinn dagur,
þitt líf, þitt tækifæri.
Kristín Linda Jónsdóttir, sálfræðingur.
Kristín Linda
Jónsdóttir.
Lífsgæði:
Friðun og dugnaðarkvíði