Læknablaðið - 01.07.2024, Blaðsíða 16

360 L ÆKNABL AÐIÐ 2024/110
Ólafur Árni Sveinsson1,2 taugalæknir
Enrico Bernardo Arkink1,3 röntgenlæknir
Brynhildur Thors2
taugalæknir
1Læknadeild Háskóla Ísland, 2Taugalækningadeild Landspítala,
3Röntgendeild Landspítala
Fyrirspurnum svarar Ólafur Árni Sveinsson, olafursv@landspitali.is
Greinin barst til blaðsins 1. maí 2024,
samþykkt til birtingar 21. júní 2024.
Arfgengi smáæðasjúkdómurinn CADASIL
– yfirlitsgrein
Inngangur
Nafnið CADASIL er skammstöfun á Cerebral Autosomal Domin-
ant Arteriopathy with Subcortical Infarcts and Leukoencephalopathy.
CADASIL tilheyrir hópi arfgengra smáæðasjúkdóma í
heila.1 Sjúkdómnum var fyrst lýst árið 1955 af belgíska tauga-
lækninum Ludo van Bogaert.2 Finnsku vísindamennirnir
Vesa Sonninen og Marja-Liisa Savontaus greindu fyrst frá
sjúkdóminum á Norðurlöndum.3 CADASIL stafar af sjúk-
dómsvaldandi stökkbreytingu í NOTCH3-geninu á litningi
19.4 Gallaða NOTCH3-próteinið safnast fyrir á yfirborði sléttra
vöðvafrumna í litlum slagæðum heilans.4 Æðaveggir slagæða
tapa sléttum vöðvafrumum sem skipt er út fyrir örvef. Fyrir
vikið verða æðarnar stífari og þrengri og geta til æðavíkkunar
skerðist.5
Mígreni með áru, skammvinn heilablóðþurrð (TIA) eða
heilaslag (stroke), auk geðrænna einkenna og snemmkominnar
heilabilunar, eru helstu afleiðingar sjúkdómsins. CADASIL er
mikilvæg orsök heilaslags og snemmkominnar heilabilunar hjá
ungu og miðaldra fólki og líklega vangreint.4
Faraldsfræði
Algengi CADASIL í erlendum rannsóknum er um 2-4 einstak-
lingar á hverja 100.000 íbúa. Því gætu 8-16 manns verið með
Á G R I P
CADASIL er skammstöfun á Cerebral Autosomal Dominant Arteriopathy
with Subcortical Infarcts and Leukoencephalopathy.
CADASIL tilheyrir hópi arfgengra smáæðasjúkdóma í heila og stafar
af sjúkdómsvaldandi stökkbreytingu í NOTCH3-geninu á litningi 19,
sem erfist á ríkjandi hátt. Gallaða NOTCH3-próteinið safnast fyrir á
yfirborði sléttra vöðvafrumna í litlum slagæðum heilans. Þetta veldur
smám saman tapi á sléttvöðvalaginu og örvefsmyndun, æðaveggir
í slagæðum verða stífari og þykkari sem leiðir til súrefnisskorts,
vefjaskaða og smáæðadreps í hvíta og djúpa gráa efni heilans.
Segulómskoðun sýnir útbreiddar, samhverfar hvítaefnisbreytingar,
dæmigert er að breytingarnar komi fram í fremri hluta gagnaugarblaðs
og gráhýði. Mígreni með áru, skammvinn heilablóðþurrð eða heilaslag,
auk geðrænna einkenna og snemmkominnar heilabilunar eru helstu
afleiðingar sjúkdómsins.
sjúkdóminn á Íslandi.6 Faraldsfræði CADASIL á Íslandi hefur
ekki verið rannsökuð.
Þar sem einkenni eru oft væg í CADASIL, geta útbreiddar
hvítaefnisbreytingar verið ranglega túlkaðar sem aldurstengd-
ar eða orsakaðar af áhættuþáttum smáæðasjúkdóma í heila.
Sjúkdómurinn er því líklegast vangreindur. Nýlegar rannsókn-
ir sýna að allt að einn af hverjum 300 beri meinvaldandi stökk-
breytingu í NOTCH3-geninu.7 Ekki er ávallt um fulla sýnd
(penetrance) að ræða og sjúklingum með vægari sjúkdómsmynd
hefur verið lýst.8
Orsök
CADASIL stafar af sjúkdómsvaldandi stökkbreytingu í
NOTCH3-geninu á litningi 19 (19p13.12).4 Yfir 200 mismunandi
meinvaldandi stökkbreytingar hafa verið greindar. Genið kóð-
ar fyrir NOTCH3-próteininu, en NOTCH innanfrumuboðferlið
gegnir mikilvægu hlutverki í tilurð og sérhæfingu alls æða-
kerfisins.9 NOTCH3 er sérlega mikilvægt í þroska og virkni
sléttvöðvalags lítilla og meðalstórra æða heilans (100-400
mikrón í þvermál) og hefur með því áhrif á samdrátt í æðun-
um og stjórnun á blóðflæði, ekki síst í hvítaefni heilans.10
Sjúkdómsvaldandi stökkbreytingin hefur í för með sér
breytingu á byggingu NOTCH3-próteinsins, en afbrigðilega