Tíminn - 06.05.1919, Side 40

160
TÍMINN
vatna verði ekki meiri, en landið geti undir
risið.
Framangreindar ástæður benda allar lil
hins sama: Almenningsheill kvefst pess, að
stórfeld notkuii valnsorkunnar sje háð skil-
grðum, er ríkið selur lil varnar sjáifslœði
voru, pjóðerni, tungu og atvinnuvegum gegn
auðvaldi, erlendu eða úllendu.
Enda þótt nauðsynin sje fyrir liendi, gel-
ur liið venjulega löggjafarvald eigi sett þau
ákvæði, er koma i bága við stjórnarskrána,
og skal því hjer sýnt fram á, að svo verð-
ur eigi, þó að það bindi notkun stórfeldrar
vatnsorku skilyrðum, (sbr. norska sjerleyfis-
laganefndarálilið 1907, bls. 28—32, og Mat-
zens Statsforfatningsret III. Kbh. 1909, bls.
334—360, sjerstaklega bls. 333—334). Sú grein
stjórnarskrárinnar er hjer getur skift máli
er 53. gr.: »Eignarrjetturinn er friðheJgur.
Engan má skylda til að láta af hendi cign
sina, nema almenningsþörf krefji; þarf til
þess lagaboð, og komi fult verð fyrir«.
Löggjafarvaldið getur beinst gegn eignar-
rjettinum á férnan hátt:
1. Svift eiganda eigninni.
2. Eyðilagt hana að fullu og öllu, eða
að einhverju leyti.
3. Takmarkað rjett eiganda til þess að
afhenda öðrum eignina.
4. Takmarkað persónulega notkun eig-
anda á lienni.
Tveir fgrri liðirnir falla óefað undir 53.
gr. stjórnarskrárinnar, þannig að löggjafar-
valdið getur ekki boðið slíkt, nema þegar
almenningsþörf krefnr og komi fult verð
fyrir.
Priðji liður fellur aftur á móti ekki undir
53. gr. stjórnarskrárinnar, hvort heldur sein
um algert bann er að ræða eða bann gegn
afhendingu til vissra manna. Löggjafarvaldið
hefir oft og einatt bannað útllutning eða
innflutning, eða sölu í landinn (sbr. t. d.
aðflutningsbannslögin), án þess að nokkur
dómstóll úrskurðaði gegn því. Fossalögin
frá 1907 byggja á þessum grundvelli, og
binda má þvi sölu eða leigu orku víðtæk-
um sjerleyfisskilyrðum samkvœmt þessu.
Petta atriði hefir samt minni þýðingu í
sambandi við spurninguna um það, hvort
liægt sje að binda notkun vatnsorkunnar
sjerleyfisskilyrðum.
Fjórði liðurinn, sem aðallega er mikil-
vægur í sambandi við þetla, fellur að
minsta kosti örsjaldan undir 53. gr. stjórn-
arskrárinnar. Yafasamt getur málið orðið,
ef bannið nær yfir alla eignina og einmitl
þá notkun, sem telja má aðaleinkenni lienn-
ar, því að þá yrði eignin verðlaus eigand-
anum. En jafnvel þó að svo væri, er varla
hægt að tala um að eigandi sje skyldaður
til að »láta af hendi« eign sína, og cf ríkið
tæki sjálft notkunarrjettinn, yrði það að
gjalda fult verð fyrir. í þessu sambandi
er heldur eigi ætlast til að ganga svo langt,
heldur aðeins binda stórfeld orkunot sjer-
stökum öryggisskilyrðum, en önnur notkun
vatnsins svo sem til veiði, lieimilis- og bús-
þarfa er látin óskert, svo og orkuvinsla,
sem ekki er hægt að kalla stórfelda eftir
islenskum mælikvarða. Verður því ekki
hægt að segja, að vatnsrjettindin verði eig-
endunum verðlaus af þessum takmörkun-
um á umráðarjetti þeirra, nje lieldur að
þær falli undir 53. gr. stjórnarskrárinnar,
og er því eigi hægt að krefja ríkið skaða-
bóta þeirra vegna. Hjer er aðeins að ræða
um ákveðin takmörk, sem löggjafarvaldið
getur sett eignarrjettinum.
Nokkru öðru máli væri að gegna, ef lög-
gjafarvaldið- setti slíkt bann við notkun
vatnsorkunnar lil þess, að gera sjer hana að
fjeþúfu, t. d. til þess að geta síðar tekið eign-
ina éignarnámi lýrir lítið verð, því að þá
hefðu eigendurnir sanngirniskröfu til skaða-
bóta, enda þólt óvíst væri um nokkra rjett-
arlega skaðabótakröfu. Hjer er heldur eigi
um það að ræða, því að heimild ríkisins
til að krefjast sjerlcyfis til stórfeldrar orku-