Morgunblaðið - 11.11.1987, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. NÓVEMBER 1987
Fyrir austan Fjall
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
Jón R. Hjálmarsson: Á meðal
fólksins. 216 bls. Suðurlandsút-
gáfan. Selfossi 1987.
Jón R. Hjálmarsson er sagn-
fræðingur. Þess þykir mér víða
gæta í viðtölum hans. Þó þau séu
oft — á yfirborðinu að minnsta
kosti — rabb manns við mann
beinist samtalið ósjaldan að ein-
hveiju sem kalla mætti sögulegt.
Þetta er sjöunda viðtalsbók Jóns.
Og hún hefst á þætti sem nefnist
Loftárásin á Selfoss. Viðmælandi
er Guðmundur Kristinsson á Sel-
fossi. Hann er þar upprunninn.
Þegar hann var að vaxa úr grasi
var Selfoss einungis smáþorp.
Guðmundur er því manna kunnug-
astur uppruna og vexti bæjarins;
hefur í raun vaxið með honum.
Guðmundur var á tíunda ári þegar
landið var hernumið. Ölfusárbrúin
taldist þá mikilvægt hemaðar-
mannvirki og því var herlið sett
niður á Selfossi til að gæta brúar-
innar. Og vetja hana ef á þyrfti
að halda! Hemám Breta varaði
stutt. Og lífíð í þorpinu hélt áfram
sinn vanagang þrátt fyrir stríð og
hersetu. Jafnvel loftárás raskaði
furðulítið rónni í þessu fyrsta
íslenska sveitaþorpi.
Hagleiksmaður í Forsæti heitir
næsti þáttur, viðmælandi Siguijón
Kristjánsson, bóndi og smiður í
Forsæti í Villingaholtshreppi. Sú
var tíð, þegar hver bjó sem mest
að sínu, að bóndi þurfti líka að
vera smiður ef honum átti vel að
bún ast. »Auk hamingju í ein-
kalífí,« segir Siguijón, »hef ég
orðið þeirrar gæfu aðnjótandi að
geta löngum verið í snertingu við
smíðar og hljomlist.«
Athyglisverður er líka þátturinn
Frá Þýskalandi til íslands. Elke
Gunnarsson, húsmóðir í Marteins-
tungu í Holtum, segir frá. Hún
ólst upp í Þýskalandi stríðsáranna
en fluttist til íslands átján ára
Jón R. Hjálmarsson
gömul og hefur verið búsett hér
síðan. Þýskar húsfreyjur í sveitum
landsins, sem komu hingað um
svipað leyti og Elke, skipta líklega
tugum. Og vafalaust hafa þær
bjargað mörgum bóndanum frá
einlífí, ef ekki uppflosnun. Segja
má að þær hafí komið sem smá-
vægileg uppbót fyrir allan þann
kvennaskara sem hvarf héðan í
stríðinu í fylgd breskra og banda-
rískra hermanna. »Þegar ég nú lít
um öxl til liðinnar ævi,« segir Elke,
»þá verð ég að viðurkenna, að mér
fellur ísland betur en Þýskaland.«
Óþarft er að minna á, svo sem til
skýringar á orðum þessum, að
Þýskaland var í rúst að kalla þeg-
ar Elke hvarf þaðan fyrir íjörutíu
árum.
Léttur og skemmtilegur er þátt-
ur með Haraldi Runólfssyni í
Hólum. En Hólar eru sem kunnugt
er næsti bær við Næfurholt. Har-
aldur segir marga góða sögu af
mannlífinu í sinni sveit, en mest
frá afa sínum og ömmu. Hólar og
Næfurholt standa skammt frá
Heklu, en sambýlið við hana hefur
oft valdið búsifjum þar um slóðir.
Eigi að síður kunna menn að meta
tign þessarar fjalladrottningar og
er heiti þáttarins, Það er víðsýnt
frá Heklu, í samræmi við það
mat. »Að standa þar uppi snemma
morguns í alheiðskíru veðri er svo
mikil og stórfengleg sjón, að mig
brestur öll orð til að lýsa því,«
segir Haraldur.
Flestir viðmælendur Jóns R.
Hjálmarssonar eru, í þessari bók
sem hinum fyrri, Sunnlendingar.
Meðal undantekninga er Björn
Egilsson á Sveinsstöðum í Skaga-
fírði. Fjögur sumur á fiöllum heitir
þáttur með honum. Efni það, sem
Bjöm segir frá, er hvorki mikið
né merkilegt. Hins vegar er Bimi
sú list lagin að gera hvaðeina
markvert í frásögn. Því veldur
hreinskilni hans og náttúrleg frá-
sagnargleði. Bjöm gerir sér ekki
heldur far um að vera eins og
aðrir.
Þá er þama greinagóður þáttur
um refaveiðar. Sigurður Ásgeirs-
son í Gunnarsholti segir frá
kynnum sínum af rebba og margri
minnisstæðri viðureign við þann
andstæðing sauðkindarinnar og
bændanna. Slóttugur er skolli tal-
inn, ekki er ofsögum sagt af þvi.
Það hefur Sigurður tíðum fengið
að reyna. Fróðleg frásögn og at-
hyglisverð.
Fimmtán þættir em í bók þess-
ari. Höfundur upplýsir í formála
að sumir þeirra séu byggðir á út-
varpsviðtölum, aðrir hafí birst í
blöðum og tímaritum og enn aðrir
hafí hvergi birst áður. En »það sem
einkum gerir bók þessa frá-
bmgðna þeim fyrri er að hér
birtast þríi þættir sem skráðir em
eftir Vestur-íslendingum í
Kanada«.
Þó sögumenn Jóns séu ekki all-
ir jafn andríkir og málglaðir tel
ég að honum hafí yfírhöfuð tekist
vel að velja viðmælendur. Atvik í
lífí einstaklings má, þó smávægi-
legt kunni að sýnast, bregða ljósi
yfír byggðasögu; eða jafnvel ein-
hvem þátt í þjóðarsögunni. Þannig
em þættir þessir, yfír heildina lit-
ið, bæði fræðandi og áhugaverðir.
En fyrst og fremst er þetta hug-
tæk og notaleg lesning og til þess
fallin að beina ljósgeisla inn í hug-
skotið í myrkri skammdegisins.
Yngsta kynslóðin
Kaþólska
kirkjan
gefur út
jólabók
KAÞÓLSKA kirkjan á íslandi
hefur gefið út bók með bama-
sögum sem nefnist Jólabókin
1987.
Bókin hefur að geyma bama-
sögur, þýddar úr flæmsku, og
hafa séra H. Habets, systir Ólöf
og Torfi Ólafsson annast þýðing-
una. Sögumar em ætlaðar
ungum bömum, upp að 8-9 ára
aldri, og er bókin prýdd myndum.
Jólabókin 1987 er 80 bls. og
prentuð í prentsmiðju St. Franc-
iskussystra í Stykkishólmi.
Bökmenntir
Jenna Jensdóttir
Krístina Louhi: Stína og leynd-
armálið. Stína stóra systir.
Þýðandi: Olga Guðrún Ama-
dóttir. Mál og menning 1987.
Tvær bækur um rauðhærða
telpuhnokkann Stínu komu út í
íslenskri þýðingu í fyrra. Þær urðu
strax mjög vinsælar hjá yngstu
lesendunum. Skemmtilegar lit-
myndir taka meginrúm á blaðsíð-
um og á hverri síðu er texti
hæfílega þungur og mátulegur
fyrir litla lesendur. — Texti, sem
geymir frásagnir er þeir þekkja
svo vel úr sínu eigin unga lífi. Því
er hægt að lesa bækumar aftur
og aftur, eða láta lesa þær fyrir
sig. Ekki eru Stínu-bækumar hvað
síst fyrir þau böm sem byijuð eru
að hlusta á sögur og lesa sjálf úr
myndunum þegar textinn er lesinn
fyrir þau. Tvær nýju Stínu-bæk-
umar, Stína og leyndarmálið og
Stína stóra systir eru beint fram-
hald af þeim fyrri.
Stina og leyndarmálið. Nú er
Stína bráðum þriggja ára og eign-
ast hlutdeild í leyndarmáli sem að
vísu opinberast fljótlega af sjálfu
sér. Lítill einstaklingur vex inni í
maganum á mömmu. Kalli og
Stína eignast bráðum systur eða
bróður. Brátt fá leikfélagamir
fréttimar: „Mamma mín er með
lítið bam í maganum." Stina fylg-
ist af áhuga með vexti þessa
innilokaða einstaklings og öllu
ytra tilstandi vegna komu hans í
hennar veröld. Leikir hennar með
brúðumar og bangsa endurspegla
það sem er að gerast í fjölskyld-
unni.
Stína stóra systir. Þar segir
frá er litli bróðir, rauður í andliti,
kemur heim af sjúkrahúsi með
mömmu. Fyrir Stínu verður lífið
stundum sætsúrt. Dengsi grenjar
í tíma og ótíma. Engin stund fijáls
hjá mömmu til þess að lesa sögu
fyrir Stínu. Pabbi með fullt fangið
af þvotti. Stóri bróðir verður líka
óþolinmóður.
Dengsi fær mólk úr móður-
bijósti, Stína verður lítil og biður
um pela.
Brátt tekur hversdagslífíð að
skipast í ákveðinn farveg. Stína
er stóra systir — og hún getur
hjálpað til. Sólskinsstundimar
verða fleiri og fleiri í samvistum
við þessa litlu veru sem öllu virð-
ist geta stjómað. Hugur og hönd
Stínu leita æ fleiri tækifæra til
þess að verða að liði.
Sjálfshyggja hennar og örlítil
afbrýðissemi hverfa er hún verður
virkur aðili í daglegum 3törfum
er tengjast litla bróður og sam-
skipti við brúður hennar og bangsa
bera vott um jákvætt vaxandi
þroskaferli.
Bráðskemmtilegar litmyndir í
bókunum fanga hugi ungra les-
enda. Vandað mál í þýðingu hefur
sín áhrif á annars óbrotinn texta.

Isabel Allende
Lifandi
og- margræð
örlagasaga
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Isabel Allende: HÚS AND-
ANNA. Thor Vilhjálmsson
þýddi. Mál og menning 1987.
Hús andanna er töfrum slungið
skáldverk, yfír því sá ljómi sem
við þekkjum úr ýmsum skáldsögum
frá Suður-Ameríku. Frásagnar-
stíllinn er í raun hefðbundinn og
breiður, en efnið sprengir af sér
ljötra svo að lesandinn sér margt
í nýju ljósi.
Ættarsögur haf a freistað
margra höfunda Suður-Ameríku.
Hús andanna er ættar- eða öllu
heldur fjölskyldusaga frá Chile á
þessari öld, dregur upp mynd
nokkurra kynslóða. Og ekki síst
saga kvenna þótt karlar gegni
veigamiklu hlutverki.
Það sem gerir Hús andanna eft-
irsóknarverðan lestur er vitanlega
list höfundarins. Stíllinn er víða
myndrænn og litríkur og hefur
komist vel til skila í þýðingu Thors
Vilhjálmssonar. Þótit hér sé um
alvarlegan skáldskap að ræða er
sagan stundum með marki
skemmtisögunnar eins og hjá
Gabriel García Marquez, en hann
kemur upp í hugann við lestur
bókarinnar. Stfll Isabel Allende er
engu að síður mun hófsamari og
hún nær sjaldan því flugi sem ein-
kennir García Marquez.
Fyrsti kafli Húss andanna nefn-
ist Rósa hin fagra. í honum er
lýst aðdraganda þeirra einkenni-
legu örlaga sem bíða söguhetj-
anna. Fyrstur er nefndur til sögu
hundurinn Barrabas, furðuskepna
sem berst af hafi til fjölskyldunnar
eins og segir í dagbók stúlkunnar
Clöru. En það er hin dularfulla
Rósa, systir Clöru, sem kallar fram
dulúð með útliti sínu og hegðun.
Hún er líkt og af öðrum heimi.
Rósa deyr sviplega og lát hennar
er fyrirboði um það sem koma
skal í landi ógnvænlegra félags-
legra átaka. En það er einkum
frásögn af krufningu líks Rósu sem
er áhrifarík. Isabel Allende lýsir
krufningunni með þeim hætti að
hún verður fögur og jafnvel losta-
full. Henni tekst sjaldan betur við
þá kynlegu blöndu raunsæis og
upphafningar sem sagan er til vitn-
is um.
Esteban Trueba er ákaflega
minnisstæð persóna í þótta sínum
og karlveldi, maður sem berst til
sigurs án þess að skeyta um afleið-
ingar. Sama er að segja um Pedro
þriðja García sem er annarrar
gerðar. Fleiri karla mætti nefna,
til dæmis franska greifann, hinn
dæmigerða öfughneigðamann. En
minnisstæðastar verða þó konum-
ar. Rósa hin fagra, Clara, Blanca
og Alba, reyndar fleiri.
Hús andanna þykir mér ná hæst
þegar höfundurinn er algerlega á
valdi frásagnarinnar, freistar þess
að skapa lifandi og um leið marg-
ræða mynd af einkennilegu fólki
sem haldið er ýmsum önduin, illum
og góðum. Það er á valdi ástríðna
og lifir á mörkum veruleika og
draums. Byltingarlýsingamar,
sagnir um píslir pólitískra fanga
eru samtímamynd sem lætur ekki
lesanda ósnortinn. Og þessar lýs-
ingar eru ekki bara í hvítu og
svörtu heldur er leitast við að fínna
mannlegar skýringar á voðaverk-
um. En það er fyrst og fremst hið
ævintýralega og undursamlega
sem gefur Húsi andanna gildi.
Víkjum aftur að upphafí skáld-
sögunnar: „Barrabas barst af hafí
til ijölskyldunnar, skrifaði stúlkan
Clara með sinni fíngerðu rithönd.
Þá var henni þegar orðið tamt að
skrá það sem sætti tíðindum og
seinna þegar hún var hætt að tala,
tók hún líka að skrá það sem minna
skipti, án þess að gruna að hálfri
öld síðar mættu minniskompur
hennar gagnast mér til að endur-
heimta minninguna um hið liðna
og til þess að lifa af minn eigin
ótta...“