Morgunblaðið - 11.11.1987, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐH), MIÐVDUJDAGUR 11. NÓVEMBER 1987
19
Breyttir tímar
eftirKristján
Torfason
Að undanfömu hafa orðið nokkr-
ar umræður í fjölmiðlum og manna
á meðal um réttarfar á íslandi, eða
hluta þess, í kjölfar kæru Eiríks
Tómassonar hrl. fyrir hönd skjól-
stæðings síns, Jóns Kristinssonar,
til Mannréttindanefndar Evrópu.
Viðbúið er að mál þetta verði til
þess að einhverjar breytingar verði
gerðar á réttarfarskerfi okkar og
verður að vona að það leiði til góðs,
en þar verður þó að fara með nokk-
urri gát.
Nú er það svo í þessu ákveðna
máli, að ekki er hægt að sjá að sú
staðreynd að bæjarfógetinn á Akur-
eyri sé bæði lögreglustjóri og
dómari hafi valdið neinum réttar-
spjöllum og er það vel, því það gefur
betri möguleika á að hugleiða þau
grundvallarlögmál sem að baki
kærunnar liggja án þess að efnisat-
riði málsins skyggi þar á. Reyndar
er það svo, að ég hygg að vand-
fundin séu dæmi þess að hægt sé
að staðhæfa að sú regla sem gilt
hefur um þessa starfshætti sýslu-
manna og bæjarfógeta hafi yfírleitt
valdið réttarspjöllum þótt ég geti
ekki fullyrt um það svo fullkomlega
öruggt sé. Hitt er svo aftur annað
mál, að trauðla er hægt að komast
hjá því að sjá að slíkt fyrirkomulag
geti veikt trú borgaranna á dóm-
stólunum.
Það kerfi, að sýslumenn og bæj-
arfógetar séu bæði lögreglustjórar
og dómarar, ásamt því að sinna
jafnframt umfangsmiklum stjóm-
sýslustörfum, á sér 700 ára sögu,
eða allt frá lögtöku Jónsbókar árið
1281. En hvers vegna var slíku
kerfí komið á og hvers vegna hefur
þetta ekki verið afnumið?
Það þarf sjálfsagt meiri kunnáttu
en ég hef yfír að búa til að skil-
greina á fræðilegan hátt hver
ástæðan var fyrir þessum laga-
breytingum á sínum tíma. Ekki
þykir mér þó ótrúlegt að það hafi
vakað fyrir valdhöfum að nýta sem
best þær stofnanir sem fyrir voru
í þjóðfélaginu og halda þannig niðri
rekstrarkostnaði ríkisins, en ef til
vill ekki síður það að styrkja kon-
ungsvaldið í sessi.
Gilda þessar
röksemdir í dag?
Ég held að það séu að verulegu
leyti sömu rök, sem valda því að
frá þessu kerfi hefur ekki verið
horfíð, þótt slíkt hafi áður komið
til tals. Fjárveitingavaldinu hefur
vaxið í augum sá kostnaður sem
myndi hljótast af því að stofna sjálf-
stæða dómstóla í hveiju lögsagnar-
umdæmi, manna þá með menntuðu
starfsfólki og reka þá með reisn.
Til þess að reka dómstóla, sem og
aðrar ríkisstofnanir, þarf fé en dóm-
stólar gefa ekki af séntekjur, enga
eiga þeir eðli sínu samkvæmt ekki
að gera það. Ég fæ ekki betur séð
en þeir dómstólar sem fyrir eru í
landinu beri það með sér að naumt
sé skammtað af hálfu Qárveitinga-
valdsins. Það er sama hvaða stjórn
hefur setið, beiðnum forsvarsmanna
dómstólanna hefur yfírleitt verið
svarað með því að kröfumar væru
allrar athygli verðar, en vegna
ástandsins í ríkisfjármálum verði
þessi viðfangsefni að bíða um stund
og því hafa þessi málefni mörg
beðið lengi, svo sem bygging dóm-
húss í Reykjavík svo dæmi sé nefnt.
En hvemig er hægt að smyija
kökuna svo fjárveitingavaldið geti
kyngt henni? Breytingar á réttar-
farslögum eru jú ekki þess eðlis að
vænlegt sé til árangurs fyrir stjóm-
málamenn að beita sér fyrir slíku.
Ekki er þess að vænta að það skapi
mikinn uppslátt í blöðum, og það
jafnvel þótt fylgt væri eftir með
utandagskrámmræðum, sem virð-
ast þó einna helst vænlegar til
auglýsingar. Þá er ekki heldur við
því að búast að slíkur tillöguflutn-
ingur styrki viðkomandi þingmann
í sessi í kjördæmi sínu, en séð hef-
ur maður dæmi þess að athafnir
einstakra stjómmálamanna virðast
stundum beinast að slíku. Ég held
því að vart sé að vænta tillagna
um úrbætur frá einstaka þingmönn-
um, enda hæpið að bráðræðislegar
breytingartillögur um einstök atriði
réttarfarslaga séu til góðs. Ég tel
að okkur beri að líta þama til frum-
kvæðis af hálfu dómsmálaráðherra
og dómsmálaráðuneytisins í nánu
samráði við dómara landsins og
samtök þeirra um mótun heild-
stæðra tillagna um breytingar á
réttarfarskerfí okkar.
Hugmyndir um lausnir
Trúlega verður að slá nokkuð af
kröfunni um sjálfstæða dómstóla í
hveiju lögsagnammdæmi og fara í
staðinn einhveija millileið, er full-
nægir þó réttarfarshugmyndum
okkar um óháða dómstóla. Rétt er
að huga að því hvort nauðsynlegt
væri að færa öll dómstörf úr hönd-
um sýslumanna og bæjarfógeta,
eða hvort fullnægjandi væri að
flytja einungis hluta þeirra frá
þeim.
Mál það, sem hefur nú orðið
kveikjan að þessum umræðum, lítur
að því að lögreglustjórn sé ósam-
rýmanleg dómsstörfum í sakadómi.
Trúlega geta margir fallist á að svo
sé og því eigi slík dómstörf betur
heima hjá sjálfstæðum dómstóli án
annarra tengsla við stjórnsýsluemb-
ætti en stjórnunarlegra. Ef breyting
yrði gerð á þennan veg myndi af-
skiptum sýslumanna og bæjarfóg-
eta væntanlega Ijúka er málin væru
send saksóknara að lokinni rann-
sókn, nema til framhaldsrannsókn-
ar kæmi.
En hvaða dómsmál gætu heyrt
undir sýslumenn og bæjarfógeta að
sakamálum slepptum. Mér virðist í
fljótu bragði að það væru öll önnur
dómsmál. Málið hefur alltaf snúist
um það að lögreglustjóm og dóms-
störf í sakadómi væru ekki samiým-
anleg. Það vaknar þó sú spuming
hvort ekki væri rétt að hægt væri
að skjóta ágreiningi um fram-
kvæmd lögtaks, ef upp kæmi, til
sjálfstæðs dómara, ef sýslumaður
væri að framkvæma lögtak vegna
innheimtu ríkissjóðsgjalda, sem
hann ætti að annast. Reyndar veld-
ur það ekki réttarspjöllum í dag,
því sýslumaður víkur sæti í slíkum
málum, þegar haldið er uppi vöm-
um, er kalla á úrskurð. Þá kemur
og til álita að fela slíkum sjálfstæð-
um dómara að kveða upp úrskurði
í fógetamálum, uppboðsmálum og
skiptamálum þegar ágreiningur
kemur upp.
í litlu þjóðfélagi er ef til vill
ríkari ástæða en ella að gæta þess
vel að yfirbygging Jijóðfélagsins
verði ekki of mikil. Eg tel því að
það komi vel til greina að nota það
kerfí sem til staðar er í dag á þann
hátt að sakamál og þau önnur mál
er ég hef drepið á verði lögð til
þeirra sjálfstæðu héraðsdómara er
nú starfa við mörg embætti. Jafn-
framt verði stofnuð fleiri slík
embætti þar sem þau em ekki fyrir
og mætti jafnvel hugsa sér að land-
fræðileg takmörkun slíkra héraðs-
dómara væri ekki hin sama og
núverandi lögsagnarumdæma. Þeir
gætu jafnvel farið með dómsvald í
sakamálum og þeim öðmm málum
sem til þeirra vom lögð í tveimur
eða jafnvel fleiri sýslum eða bæjar-
félögum allt eftir aðstæðum og
umfangi.
Önnur hugmynd, en dýrari, væri
að dusta rykið af lögréttufmm-
varpinu og breyta því, til þess að
mæta þessum kröfum um sjálf-
stæða dómstóla í sakamálum. Það
fmmvarp var býsna gott og allgóð
samstaða um það meðal lögfræð-
inga.
Um saksókn
Annað atriði í réttarfarskerfi
okkar, sem ég tel rétt að hyggja
að, er það að ríkissaksóknarí ákveð-
ur hvort mál sem hann tekur
ákvörðun um saksókn í, sé skriflega
eða munnlega flutt í sakadómi.
Þetta tel ég í sjálfu sér í góðu lagi
ef ekki kæmi annað til. Þótt dóm-
ari qái, er hann tekur mál fyrir að
það sé örðugt að dæma það, nema
Kristján Torfason
„í litlu þjóðfélagi er ef
til vill ríkari ástæða en
elia að gæta þess vel
að yfirbygging þjóð-
félagsins verði ekki of
mikil. Ég tel þvi að það
komi vel til greina að
nota það kerf i sem til
staðar er í dag á þann
hátt að sakamál og þau
önnur mál er ég hef
drepið á verði lögð til
þeirra sjálfstæðu hér-
aðsdómara er nú starfa
við mörg embætti.“
fá ítarlegan og góðan málflutning,
á hann þess engan kost að breyta
ákvörðun ríkissaksóknara. Væri nú
ekki rétt að velta þeirri hugmynd
fyrir sér að heimila dómara að óska
eftir því við ríkissaksóknara, þegar
hann telur þess þörf, að fá tiltekið
mál flutt munnlega. Hugsanlegt
væri einnig að lögreglustjóri eða
fulltrúi hans kæmu fram sem sak-
sóknarar í smærri málum. Það
væri þó ef til vill réttara að ríkissak-
sóknarí skipaði saksóknara úr stétt
málflutningsmanna í þessum mál-
um, eins og mér virðist réttara að
gera í mun ríkari mæli en gert
hefur verið til þessa og jafnvel gera
að aðalreglu.
Ef að þessu yrði horfíð gæti skap-
ast möguleiki á því að meðal
lögmanna kæmist á nokkur verka-
skipting, þannig að hluti lögmanna
gæti þá sérhæft sig í málflutningi,
en sökum þess hve málflutningur
er almennt illa launaður miðað við
þá vinnu sem samviskusamur lög-
maður verður að inna af hendi
verður þess stundum vart að mál-
flytjendur hafi ekki gefið sér nægan
tíma til undirbúnings. Læknar hafa
heyrst viðra þá skoðun að ekki
megi skera laun þeirra við nögl, þar
sem þeir beri ábyrgð á lífi manna.
Dómarar, málflytjendur og sak-
sóknarar hafa örlög fólks í sínum
höndum og það er einnig mikilvægt
og nauðsynlegt að þeim sé sköpuð
fullnægjandi aðstaða og kjör til að
rækja skyldustörf sín vel og veija
til þess þeim tíma sem þeir telja
þörf á, án þess að þurfa að sinna
öðru á meðan.
Að lokum
Hverfum nú aftur að því hvaða
dómsmálaverkefni eigi og megi
vera áfram hjá sýslumönnum og
bæjarfógetum án þess að slíkt sé
hægt að túlka sem mannréttínda-
brot.
Öll einkamál geta sem best verið
áfram hjá sýslumönnum. Þar er
ekki hætta á slíkum árekstrum sem
í sakadómsmálum og því ekki
ástæða til að taka slík mál úr hönd-
um sýslumanna. Það er ef til vill
ástæða til þess að leggja áherslu á
það að sýslumenn búa oft yfír ríkari
staðarþekkingu og reynslu og hafa
því oft getað miðlað málum og kom-
ið í veg fyrir málaferli. En það eru
önnur mál þar sem ég tel að svig-
rúm þyrfti að vera fyrir hendi til
að leggja ákveðin ágreiningsatriði
í úrskurð sjálfstæðs dómara án þess
að þar valdi handhöfn sýslumanns
á lögreglustjóm.
Sýslumenn og bæjarfógetar
framkvæma m.a. fógetaaðgerðir,
uppboð og búskipti svo eitthvað sé
nefnt. Mér hefur stundum þótt það
óviðkunnanlegt að fógeti kveði upp
úrskurði er ágreiningur kemur upp
í slíkum málum, einkum þó ef þar
væri fjallað um kröfur innheimtu
ríkissjóðs. Væri ekki réttara að
sýslumaður ætti þess kost af sjálfs-
dáðum, eða að kröfu aðila, að vísa
slíkum ágreiningi til sjálfstæðs
dómara. Þannig væri hægt að auka
nokkuð réttaröryggið án þess að
breyta stórlega í réttarskipan okk-
ar.
Þessum sundurlausu þönkum er
einungis ætlað að vekja athygli á
því, að ef breyta á réttarfarskerfí
okkar þarf margs að gæta og hér
hefur einungis verið stiklað á stóru.
Farsæl lausn inniheldur ef til vill
eitthvað af þeim atriðum, sem ég,
hefi hér nefnt, en sýnilegt er að
það þarf að vega það vel og meta
hvert verksvið sýslumanns og bæj-
arfógetaembætta á að vera í réttar-
kerfí okkar í framtíðinni. Þá þarf
einnig að athuga hvort ráðlegt sé
að koma á fót sjálfstæðum héraðs-
dómstólum og gjaldheimtum um
land allt með þeim kostnaði sem
því fylgir, eða hvort leita ber ann-
arra lausna. Mér virðist það ekki
sjálfgefíð að slíkt fyrirkomulag
þjóni best hinum dreifðu byggðum
landsins.
Það leysir engan vanda að breyta
breytinganna vegna og hyggilegra
er að grunda vel allar breytingar á
réttarfarskerfí okkar. Það sem úr-
skeiðis kann að hafa farið á
undanfömum árum, ef eitthvað er,
er ef til vill ekki kerfinu að kenna,
heldur mishæfum einstaklingum.
Höfundur er bæjarfógeti í Vest-
mannaeyjum.
í dag kl. 18.00 í ný/a Valsheimilinu

\ HREWU. /
68 55 22
RAFGEYMAVERKSMIÐJA
PGIAR HF.