Morgunblaðið - 02.12.1992, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 2. DESEMBER 1992
Þakkir og athugasemdir
eftir Gísla Jónsson
i
í þáttum mínum Islenskt mál
hér í Morgunblaðinu hef ég þrásinn-
is látið þakkir mínar í té starfs-
mönnum Orðabókar Háskólans. Til
þeirra hef ég oft leitað í vanda og
ætíð fengið góðar viðtökur og úr-
lausnir. Er þar á enginn manna-
munur, enda nefni ég ekki einn
fremur öðrum í því sambandi. Nöfn
eru hvort eð er andstyggileg, sögðu
fomir Rómverjar, að vísu í öðmm
skilningi (Nomina sunt odiosa!).
Hlustendur útvarps þekkja líklega
best af þessum orðabókarmönnum
í seinni tíð Jón Aðalstein Jónsson,
Guðrúnu Kvaran og Gunnlaug Ing-
ólfsson. Skilst mér að við þau eigi
margir hlustendur gott samstarf.
Ég vil enn þakka það góða og mikla
starf sem unnið er á Orðabók Há-
skólans.
II
Fræðin um mannanöfn hafa hér-
lendis verið stunduð minna og eink-
um síðar en skyldi. Ég finn t.d.
hvomgt orðið nafnfræði né nafna-
fræði í Orðabók Menningarsjóðs.
Bæði hef ég þó reynt að nota, eink-
um hið fyrrnefnda. Skylt er að geta
þess að samsetningin nafnfræði-
nefnd er í Æviskrám samtíðar-
manna og þá trúlega víðar. Orðin
nafnfræði og nafnafræði koma í
stað erlendu orðanna onomastics,
onomatographia, onomatologi
o.s.frv. Þau em höfð um margs
konar fróðleik um heiti manna: „den
Side af den etymologiske Vid-
enskab, der omfatter Egennavnes
Forklaring" (Salmonsens Leksi-
kon). „In the broadest sense, the
study of names in all their aspects"
(Encyclopædia Britannica).
Þó að íslendingar væra heldur
afkastalitlir í nafnfræðum lengi,
hefur verið bætt mjög úr því í seinni
tíð. Alþekkt er náttúrunafnakenn-
ing Þórhalls Vilmundarsonar um
staðanöfn, og á sviði sömu fræða
er doktorsritgerð Guðrúnar Kvaran.
En mikilvirk í mannanafnafræð-
um hafa verið séra Björn Magnús-
son, Hermann Pálsson, Guðrún
Kvaran, Sigurður Jónsson frá Arn-
arvatni og Þorsteinn Þorsteinsson
fyrrverandi hagstofustjóri. Lang-
stærsta verk á þessu sviði er Nöfn
íslendinga eftir þau Guðrúnu og
Sigurð, er út kom síðla árs 1991.
Það er undirstöðurit og þrekvirki.
Hef ég oftar en einu sinni þakkað
það í pistlum mínum um íslenskt
mál. En hvorki hef ég haft þrek
né kunnáttu til þess að skrifa um
það eiginlegan ritdóm.
III
í grein í Lesbók Morgunblaðs-
ins 3. okt. sl. minntist ég nokkuð
á vanda nafnfræða og vitnaði þá
m.a. til orða fræðimannsins Fried-
richs Stroh (Handbuch der germ-
anischen Philologie, Berlin 1952,
bls. 441, mispr. 41 í Lesbókargr.):
„Die Namenforschung ist ein
schwieriges Gebict. Nirgends lau-
ern wohl so viele verborgene Fall-
stricke wie hier.“ En það er svo að
skilja, að nafnfræði sé vandasamt
viðfangsefni. Hvergi sé fleiri villur
að varast, þær er um mann sitji.
í sömu grein kvartaði ég sáran
undan fáfræði minni um hugarheim
forfeðra okkar og hvað hefði ráðið
nafngiftum þeim sem börn þeirra
fengu. Nú er þess skilmerkilega að
geta að ég er bréflaus maður í fræð-
um þessum, en hef dundað við þau
mér til gamans og kannski einhverj-
um öðrum líka, þegar best lætur.
Ég hef þó komist svo langt, að
gera mér grein fyrir ýmsum vanda,
eins og Fr. Stroh, og öllum þeim
vilium sem um manninn sitja, sem
við þetta fæst. í inngangi að grein
um nöfn Skagfírðinga 1703-1845
(Skagfirðingabók 19) leyfði ég
mér að segja þetta:
„Mikil hætta er á því, að í ritsmíð-
um sem þessum séu villur, slíkt sem
talnaflóðið er og fjöldi fólks og
nafna. í ritum hinna virtustu og
vönduðustu fræðimanna hef ég rek-
ist á fáein dæmi slíks. Annað er
naumast mannlegt. Getu manna eru
löngum takmörk sett, þótt viljinn
séjgóður og samviskusemi mikil.
I sjálfum fmmheimildunum geta
líka verið villur. Prestar og teljarar
fólks vom ekki óskeikulir fremur
að aðrir. Seinni nöfn manna, eftir
að þau komu til, hafa haldist mis-
vel til skila, jafnvel í sjálfum kirkju-
bókunum. Fyrir kom að prestar
misheyrðu nöfn við húsvitjanir eða
brast trútt minni, þegar bókað var
seinna en vera skyldi. Bið ég alla
góðfúsa lesendur að virða mér og
öðmm til vorkunnar, þar sem ein-
hveiju skeikar. Ekki er það viljandi
gert.“
Margsinnis endranær hef ég sagt
og skrifað eifthvað þessu líkt, en
þyrmi mönnum við frekari tilvitnun-
um í það, enda var mér kennt í
skóla, að það væri takmörkuð kurt-
eisi að vitna í sjálfan sig. Mér er
tamara að hafa uppi orð Áma
Magnússonar um þá tvo flokka
manna, sem annar þeirra kom vill-
um á gang, en hinn leitaðist síðan
við að útryðja sömu villunum. Þó
kenna megi sjálfhóls, þykist ég
hafa verið í báðum þessum flokkum.
Hefur smám saman orðið til hjá
mér nafnaskrá sem alltaf er að
breytast, eftir því sem ég fæ fleiri
og betri heimildir. Ég vona að mér
hafí tekist að breyta henni til veru-
legs batnaðar frá því sem var, þeg-
ar ég var að fálma rpig af stað.
Ég þarf naumast að geta þess
að eyður eru í prentaðar heimildir,
að enginn kemst yfír allar
kirkjubækur og manntöl (sjá for-
mála Nafna Íslendinga), fyrir svo
utan annmarka þeirra heimilda sem
áður gat. Þar er og margt vansagt,
einkum um fieimefni, og fjöldi
manna hefur orðið svo skammlífur,
að hann hefur þess vegna lítt á
bækur komist, einkum þegar prent-
uð eru manntöl á Iöngu árabili.
Gísli Jónsson
„Stórvirki þeirra Guð-
rúnar Kvaran og Sig-
urðar Jónssonar hefur
orðið mér uppspretta
mikils fróðleiks og
sparað mér mikinn
tíma. Hitt er mér ljóst
að bókin er ekki galla-
laus, svo sem nærri má
geta. Einkum held ég
þó að menn verði seint
á einu máli um hvað í
bók sem þessari eigi að
segja og hvað láta
ósagt.“
IV
Stórvirki þeirra Guðrúnar Kvar-
an og Sigurðar Jónssonar hefur
orðið mér uppspretta mikils fróð-
leiks og sparað mér mikinn tíma.
Hitt er mér ljóst að bókin er ekki
gallalaus, svo sem nærri má geta.
Einkum held ég þó að menn verði
seint á einu máli um hvað í bók sem
þessari eigi að segja og hvað láta
ósagt. Kunnugt er og að öll frum-
smíð stendur til bóta að undantek-
inni Pallas Aþenu fyrir löngu. Fyrir
eymm mér hljóma orð míns góða
kennara, Einars Ólafs Sveinssonar,
um Ara fróða, ýmist á þýsku eða
íslensku: „Aller Anfang ist schwer"
(Allt upphaf er erfitt), og: „Óskeik-
ul er aðeins dauð vélin.“
Ég hef alltaf hugsað mér að brátt
kæmi út 2. útgáfa Nafna íslend-
inga, og þá með þeim lagfæringum
og viðaukum sem höfundum þætti
henta. Vænti ég þess að svo verði.
Ég hneykslast ekki á þeim sem
vekja athygli á því sem betur má
fara, sé það gert af góðum hug og
með góðum orðum. Sjálfum er mér
miklu nær skapi að þakka stór-
virki, þar sem margt er harla vel
gert (bók sem lengi hefur ekki
gengið mér hendi firr) heldur en
halda hátt á lofti því sem miður
kann að hafa farið í verki mennskra
manna.
Þessi fáu orð em sett á blað í
tilefni mikillar ádrepu Þórhalls Vil-
mundarsonar í Lesbók Morgun-
blaðsins nú undir lok nóvember-
mánaðar. Sú ádrepa þykir mér sam-
an sett af undarlegum skorti á
sanngimi. í þessari miklu grein var
mín, verðugleikalausum manni, að
nokkm getið og sú ályktun dregin,
að ég hefði leiðst á villigötur vegna
notkunar bókarinnar, Nöfn fslend-
inga, þegar ég skrifaði fáein orð
um nafnið Bjartey í íslenskt mál
7. nóv. sl. Þessi ályktun er röng, —
og ekki tiltökumál. Hvemig á mað-
ur suður í Reykjavík að sjá gegnum
holt og hæðir og vita hvort annar
maður, norður á Akureyri, hefur
flett upp í Landnámu, Sturlungu,
Njálu, Lind eða Hermanni Páls-
syni, áður en hann reit greinarkorn
í dagblað? Hitt er ljóst, svart á
hvítu, hvað í grein minni stendur
og hvað ég þá hef látið ósagt. Ég
tel að það, sem ég sagði, standi
óhaggað. Hvað látið er ósagt er
annað mál og þarf engar bækur til
þess að leiða fólk á meintar villigöt-
ur um slíkt. Það er nefnilega þann-
ig, að allur sannleikurinn verður
aldrei sagður og síst af öilu allur í
einu.
Höfundur var
menntaskólakennari.
KK BAND
BEIN LEIÐ
Á nýju KK plötunni er aó finna þverskurð af því besta sem KK hefur unnið
að á undanfornum misserum. Bein leið inniheldur m.a. lögin "Þjóðvegur 66"
og "Vegbúinn", úr leikritinu Þrúgur reiðinnar. Einnig er hér að finna, KK
aðdáendum til mikillar ánægju, lögKK Bandsins úr kvikmyndinni "Sódóma
Reykjavík", "Ó borg mín borg" og "Slappaðu af'. Stórkostleg og umfram allt
skemmtileg plata, sem höfðar til fólks á öllum aldri.
"Það er mikið spunnið í nýju lögin
á plötunnL.Bein leið er vel heppnuð
plata." GH-Pressan
"Lagasmíðar KK bera glöggt vitni
um að hann hefur tileinkað sér
margt af því besta sem hann hefur
kynnst á ferðum sínum sem
götuspilari." KAf-Morgunblaðið
DREIFING
TONLEIKAR
í KVÖLD
BORGARLEIKHÚSINU
FORSALA AÐGÖNGUMIÐA í
ÖLLUM HELSTU
HLJÓMPLÖTUVERSLUNUM
JAPISS
SÍMI 62 52 00