Morgunblaðið - 06.03.1999, Blaðsíða 42

42 LAUGARDAGUR 6. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Hvað er
frétt?
,Bill Gates er miklu áhugaverdari
en einhver ráðherra “
Walter Isaacson, ritstjóri á Time Magazine
Það fer sífellt meira
og meira fyrir frétt-
um í bandarískum
fjölmiðlum. En um
leið verður háværari
gagnrýni á fjölmiðlana fyrir að
leggja áherslu á léttmeti og
„mjúkar“ fréttir, það er að
segja, umfjöllun um tækni, vís-
indi, fólk og ýmis birtingar-
form tíðarandans, til dæmis
Netið.
Gagnrýnin kemur að því er
virðist að mestu frá fjölmiðla-
fólki sem finnst markaðs-
hyggja - og markaðsstjórar -
ráða orðið of miklu um frétta-
mat. Ekki sé lengur litið til
þess hvað sé í
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
raunmm
fréttnæmt,
heldur sé
fyrst og
fremst horft í það hvað áhorf-
endur/lesendur (sem nú er ein-
faldlega farið að kalla neytend-
ur, og er það út af fyrir sig til
marks um áhrif markaðshugs-
unarinnar) hafi áhuga á að sjá
og heyra.
Og allir vita að neytendur
hafa mestan áhuga á afþrey-
ingu. Sjónvarpsþættir á borð
við Friends, Frasier og Bráða-
vaktina njóta langmestra vin-
sælda í bandarísku sjónvarpi.
En það flækir málið að það
kostar mun meira að búa til af-
þreyingarefni en fréttaefni.
A þessu hafa bandarískir
sjónvarpsframleiðendur fundið
einfalda lausn: Þeir hafa breytt
fréttum í afþreyingarefni, með
því að láta þær lúta lögmálum
dramatísks frásagnarstfls. (Það
er ekki tilviljun að í Bandaríkj-
unum er „frétt“ kölluð „story“
eða ,,saga“).
Með þessum hætti fá áhorf-
endur það sem þeir vilja helst -
afþreyingu - og framleiðendur
fá það sem þeir vilja helst -
minni framleiðslukostnað. Yfir
hverju ættu menn svosem að
kvarta? Þrjár stærstu sjón-
varpsstöðvarnar í Bandaríkj-
unum eru nú allar að fjölga til
muna svokölluðum fréttaskýr-
ingaþáttum (60 mínútur, 20/20,
Dateline) sem sýndir eru á
besta útsendingartíma.
Það eru því í rauninni tvær
hliðar á þessari gagnrýni: Ann-
ars vegar beinist hún að því
hvað fréttirnar eru um, og hins
vegar að því hvernig þær eru
unnar. Hugum nánar að því
fyrrnefnda:
Gagnrýnendur hafa bent á
þá breytingu sem orðið hafi á
áherslum bandarísku frétta-
tímaritanna Newsweek, Time
og US News & World Report.
A forsíðum þeirra megi nú iðu-
lega sjá myndir af frægum
leikurum eða tilvísanir til um-
fjallana um lyf eða tölvutækni.
(Bent er á í þessu samhengi að
auglýsingum frá lyfjaframleið-
endum í þessum tímaritum hafi
fjölgað gífurlega á undanförn-
um árum.) Það fari sífellt
minna fyrir stjómmálum og
öðrum „alvöru" málefnum. Ný-
verið flaggaði Newsweek mynd
af leikkonunni Nicole Kidman
á forsíðu, þótt meðal efnis í því
tölublaði hafi verið einkaviðtöl
við tvo líklega eftirmenn Borís-
ar Jeltsíns Rússlandsforseta.
Tilefni myndarinnar af Kidman
ku hafa verið það að hún kom
fram nakin (eða næstum því) í
leikriti sem verið var að sýna í
New York. Greinarhöfundur
bandaríska tímaritsins GQ gat
þó ekki á sér setið og velti því
fyrir sér hvort ekki muni hafa
ráðið meiru hjá stjórnendum
Newsweek að þarna hafi gefist
„gullið tækifæri til fjárhagslegs
ávinnings af hinum aðlaðandi
efrihluta líkama Nicole Kidm-
an“.
En er það einungis hagnað-
arvon og yfirgangur markaðs-
hugsunar sem hefur valdið
þessum breytingum? Er ekki
alveg eins líklegt að skilningur
og mat á því hvað sé í sjálfu sér
fréttnæmt hafi einfaldlega
breyst - bæði hjá neytendum
og yfirmönnum fréttadeilda
fjölmiðlanna?
Þegar fréttamenn tala um
„harðar" fréttir (sem andstöðu
mjúkra frétta, sbr. skilgrein-
ingu hér að ofan) þá eiga þeir
yfirleitt við fréttir af stjórn-
málum, kaupsýslu, slysum eða
náttúruhamförum. Önnur mál-
efni, til dæmis uppgötvanir í
læknisfræði eða tölvutækni
teljast í mesta lagi forvitnileg,
en sjaldnast fréttnæm í hefð-
bundnum skilningi.
Þetta er vafasöm forgangs-
röð. Þó ekki væri út af öðru en
því, að forsendur hennar eru
ákaflega óljósar. Líklegast á
þessi forgangsröð sér rætur í
þeim tíma er stjórnmál og
stjórnmálamenn skiptu mestu í
hinum vestræna heimi, það er
að segja, á tímum kalda stríðs-
ins. En þetta er liðin tíð, og
spurning hvort ekki sé kominn
tími til að endurskoða það
fréttamat sem hún gat af sér.
Aðstæður í heiminum hafa
breyst og hlutfallslegt mikil-
vægi stjórnmála hefur minnk-
að; vægi fræða, vísinda og
tækni aukist, ekki síst læknis-
fræði og tölvutækni. Það eru
helst þessir þættir, en ekki
stjórnmálamenn, sem hafa
stuðlað að bættum lífsskilyrð-
um í heiminum. (Það sem þró-
unarlönd skortir er þekking og
tækni - ekki stjórnmálamenn.)
Hér áðurfyrr horfði fólk til
leiðtoga sinna í von um betra
líf: Sendu kónginum bréf og
báðu um meira snæri; en núna
veit maður að það er ekki vilji
kóngsins sem mestu skiptir,
heldur kunnáttan til að búa til
snæri. Því má spyrja: Hvort
skiptir til dæmis íslenskan les-
anda meira máli, ráðherra-
skipti í bresku stjórninni, eða
læknisfræðileg uppgötvun á
áhættuþáttum hjartasjúk-
dóma? Eins má spyrja hvor
þessara atburða hafi bein áhrif
á fleira fólk í heiminum. Eða
hvor sé merkilegri atburður
(og þar af leiðandi stærri frétt)
í mannkynssögunni.
Ég held að svarið við öllum
þessum spurningum sé aug-
ljóst, og hafi í rauninni harla
lítið með markaðsmál að gera.
Það er svo aftur á móti önnur
saga hvort markaðshugsun
hefur haft bein áhrif á fram-
setningarmáta fréttanna.
_______UMRÆÐAN___
Um fiskveiðar
FISKVEIÐILÖGSAGA íslend-
inga var einungis þrjár sjómílur
frá landi og fylgdi strandlengjunni
inn í fírði og flóa (eyjar). Stærð
u.þ.b. 25.000 ferkíló-
metrar.
Þannig voru því tak-
mörk sett hvernig Is-
lendingar gátu aflað
sjávarfangs, en það
hafði verið helgur rétt-
ur þeirra frá upphafi
byggðar í landinu eftir
því sem geta leyfði.
Með lögum um vís-
indalega verndun
fiskimiða landgrunns-
ins nr. 44 frá 1948 og
reglugerðum sem á
þeim lögum voru
byggðar svo sem
reglugerð um beinar
grunnlínur milli tiltek-
inna staða á landinu
utan flóa og fjarða (eyja) og síðan
sjálf línan samhliða fjórum sjómfl-
um utar hófst einn stórkostlegasti
og glæsilegasti þáttur Islandssög-
unnar, þökk sé góðri framgöngu
íslenskra stjómmálamanna og
raunar þjóðarinnar allrar og hag-
stæðrar þróunar í alþjóðlegum
efnum varðandi fiskveiði og haf-
réttarmál.
Endanlegur árangur þessarar
baráttu varðandi efnahagslögsögu
og fiskveiðar varð sá að nú er ís-
lensk lögsaga 200 sjómílur frá
ströndinni (grunnlína) nema þar
sem miðlínuregla gildir milli Is-
lands og annarra landa. Flatarmál
hafsvæðisins innan þessarar nýju
lögsögu er hvorki meira né minna
en 758.000 ferkflómetrar.
Islendingar ráða því hinum
frægu fiskimiðum þessa svæðis og
geta varið og verndað þessa verð-
mætu hagsmuni lítillar þjóðar.
En það er ekki einungis sú gíf-
urlega, næstum ótrúlega aukning
veiðisvæða og aflamöguleika, sem
komið hefur í hlut Islands, heldur
hefur raunverð sjávarafla marg-
faldast á undanfómum áratugum.
Ég leyfi mér að geta þess sam-
kvæmt heimildum sem ég tel
marktækar að á árinu 1945 þá
þurfti rúm 12 kg af ýsu, slægðri og
hausaðri, til þess að fá 1 kg af
súpukjöti en 1996 þurfti ekki nema
1,7 kg af ýsu á móti súpukjötskfló-
inu. Raunverð á þorski miðað við
árin frá 1970 til 1991-2
virðist hafa næstum
þrefaldast. Raunverð
á botnfiski framreikn-
að með framfærslu-
vísitölu virðist hafa
fimmfaldast frá árinu
1945 til 1990 og enn
hefur raunverð hækk-
að á flestum fiskiteg-
undum að því ég best
veit.
Þegar á eitt leggst,
margfaldir aflamögu-
leikar og stórhækkað
verð sjávarafurða, þá
eflist hagur útgerðar
að öðm jöfnu. Þetta er
gott mál og vonandi
að sem flestir Islend-
ingar geti notið þess, með góðri
stjóm á veiðum sínum.
Tilgangur veiðistjórnunar hlýt-
ur að vera sá að ná hámarks-
Fiskveiðistjórn
Öllum íslenskum ríkis-
borgurum, segir
---------------------
Vilhjálmur Arnason,
skal vera heimilt að
veiða físk á línu eða
handfæri.
afrakstri af fiskistofnum og for-
senda kvótakerfis Islendinga er sú
að löggjafinn hefur talið afla-
skömmtun (kvóta) vænlegustu
leiðina er sjá mætti.
Skammturinn fæst ókeypis en
sá er skammt fær getur framselt
hann öðmm á því verði sem um
semst. Skömmtun hefur löngum
þótt hvimleitt neyðarúrræði og
helst ekki beitt nema í stórkrepp-
um eða styrjöldum og þá álitið al-
varlegt brot að selja eða leigja
skammtinn sinn í hagnaðarskyni.
Forsenda íslenska kvótakerfis-
ins er væntanlega sú að löggjafinn
taldi á níunda áratugnum að yfir-
vofandi vá væri vegna ofveiði fiski-
stofna sem m.ö.o. þýðir að viður-
kennt er að fískistofnum í íslenskri
efnahagslögsögu kunni að verða
eytt af mannavöldum eða efna-
hagsþýðing þeirra skert, væntan-
lega hafa menn m.a. verið minnug-
ir stórslátmnar norsk-íslensku
sfldarinnar útaf Austfjörðum á
Rauðatorginu svo nefnda.
Markmið Islendinga er það eins
og áður sagði að lífríki hafsins sé
nytjað með þeim hætti að há-
markshagnaði verði náð að svo
miklu leyti sem því verði ráðið.
Margir stjómmálamenn og ýms-
ir spekingar fara mikinn er þeir
dásama frelsi og jafnræði milli
manna.
Því skyldi ætla að menn væra
sammála um það að ef nauðsyn ber
til þess að hefta frelsi manna í at-
höfnum svo sem með skömmtun
(kvóta), þá skyldi reynt að rata
leiðir sem minnst skerða atvinnu-
frelsi manna eða valda mismunun
þeirra á milli.
I umfjöllun Alþingis Islendinga
frá ýmsum tímum koma skýrt
fram þær skoðanir að veiðarfæri
séu misjafnlega æskileg vegna
áhrifa á fiskistofna. Togveiðum,
dragnótaveiðum og jafnvel neta-
veiðum em skorður settar í ýms-
um lögum og tilskipunum. Margir
gamlir íslenskir sjómenn mega
muna þá tíma hversu grátt þeir
vora leiknir af erlendum toguram
og hversu þeim þóttu togveiðar
spilla fiskislóðinni.
Það hefur ekki verið talið að
veiðar með línu eða handfæram
geri neinn usla í hafinu með þeim
hætti að það trafli viðkomu og
vaxtargetu fiskistofna.
Eftirfarandi aðalregla um fisk-
veiðar væri því bæði í samræmi við
jafnræðisákvæði og það lögmæta
markmið að vemda fiskistofna við
Island:
Ollum íslenskum ríkisborguram
skal vera heimilt að veiða fisk á
línu eða handfæri innan íslenskrar
efnahagslögsögu enda taki þeir
veiðarfæri sín úr sjó einu sinni á
sólarhring og geri hlé á veiðum og
Vilhjálmur
Árnason
Rödd kvenna innan
Sameinuðu þjóðanna
NÆSTKOMANDI
mánudag, 8. mars, er
alþjóðlegur dagur
kvenna og af því tilefni
verður haldinn fundur
í aðalstöðvum Samein-
uðu þjóðanna í New
York. Þar munu konur
víða úr heiminum
ræða saman og mun
aðalritari SÞ, Kofi
Annan, ásamt fulltrú-
um á Allsherjarþing-
inu, taka þátt í umræð-
unum sem munu fara
fram um gervihnött.
Umræðuefnið er her-
ferð sem UNIFEM
stendur fyrir og nefn-
ist: Heimur án ofbeldis gegn kon-
um. Herferðin er liður í því að
leggja áherslu á framkvæmdaáætl-
un Bejing-ráðstefnunar og er mik-
ilvægt skref í baráttunni gegn því
ofbeldi sem konur um allan heim
era beittar. Tilgangurinn er að
vekja athygli á þessu aðkallandi
vandamáli í allri mannréttindaum-
ræðu og hvetja bæði almenning og
stjómvöld hvarvetna til aðgerða
gegn því, en talið er að konur séu
fómarlömb ofbeldis á þriðjungi
heimila í þróunarlöndum.
Af hverju sérstakan
sjóð fyrir konur?
Á kvennaáratugnum
1975-1985 voru haldn-
ar þrjár ráðstefnur á
vegum SÞ (í Mexíkó
1975, Kaupmannahöfn
1980 og Nairobi 1985)
þar sem sjónum var
beint að stöðu kvenna.
Á þessum ráðstefnum
varð ljóst að þarfir
kvenna á Vesturlönd-
um annars vegar og í
löndum hins svokall-
aða þriðja heims hins
vegar vora talsvert
ólíkar og SÞ áttuðu sig
á því að þörf væri á sérstakri stofn-
un sem veitti konum í þróunarlönd-
um stuðning og hvatningu í baráttu
þeirra gegn fátækt.
UNIFEM, Þróunarsjóður Sam-
einuðu þjóðanna til styrktar kon-
um var stofnaður á Allsherjarþingi
SÞ árið 1976. UNIFEM var stofn-
að með það að markmiði að veita
fátækum konum í þróunarlöndum
beinan stuðning og stuðla að auk-
inni þátttöku kvenna í ákvörðunum
um þróunarverkefni. Meginvið-
fangsefnið er að gera konum í þró-
unarlöndum kleift að afla sér þekk-
ingar, útvega þeim lán, tæki og
áhöld til að auðvelda þeim störfin,
þ.e. styðja þær í sem flestum
starfsgreinum til sjálfshjálpar. Þá
reynir UNIFEM að tryggja að
þarfir bæði karla og kvenna séu
hafðar í huga þegar veitt er aðstoð
til þróunarlanda. Þetta er gert með
því að taka þátt í gerð áætlana og
undirbúningi verkefna.
UNIFEM á íslandi var stofnað
18. desember 1989, en þann dag
vora nákvæmlega tíu ár síðan al-
þjóðasamningur SÞ um afnám alls
misréttis gegn konum var sam-
þykktur. UNIFEM-félög era nú
starfrækt í nítján löndum víðs veg-
ar um heim og er hlutverk þeirra
að kynna og auka áhuga almenn-
ings á starfsemi þróunarsjóðsins
og vera málsvari kvenna í þróun-
arlöndum. Auk þess aflar félagið
fjárframlaga til UNIFEM frá hinu
opinbera og einkaaðilum. Þróunar-
verkefni sem UNIFEM á íslandi
hefur styrkt era af ýmsum toga. Á
áranum 1994 til 1996 var t.d.
tækni- og fæðuframleiðsluverkefni
styrkt í Andesfjöllum. Árið 1997
veitti félagið stuðning við útgáfu á
fræðsluefni fyrir konur á Yucatan-
skaga í Mexíkó. Á þessu ári styrk-
Kristjana Þ.
Sigurbjörnsdóttir